تیغ و ابریشم:* تحلیل مبانی نظری ممیزی آثار سینمایی

نوع مقاله : علمی - ترویجی

نویسنده

استادیار، عضو هیئت‌علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

در سپهر حقوق بشر، حق بر آزادی بیان، مهم‌ترین حق آزادی‌ها و بیان هنری از اقسام آن و بیان سینمایی، محور اصلی آن به‌شمار می‌رود. آثار سینمایی، سوای فرمی حاوی ذوق و دارای کارکرد ارتقاء و ارضای نیازهای معنوی انسان، رسانه‌ای متفاوت و حاوی ایده، پیام و فرم اندیشه خالق آن هستند و در این میان، سانسور یا ممیزی، فرایندی برای اختلال در ارسال تفکر فیلم‌ساز است. ممیزی مفهومی لغزنده و دارای تاب تفسیر بالاست که مبانی نظری آن در مقاله حاضر، با نگاهی به نوع ایرانی‌اش، طی پنج محور جایگاه، دلایل، کارآمدی، اقسام و آثار تحلیل‌شده و نتیجه، حکایت از این دارد که: 1- حق بر آزادی بیان سینمایی، اصل و ممیزی استثناست و تعدّد مصادیق یا تفسیر موسّع آن، ممنوع؛ 2- حکومت صلاحیتی درخصوص ممیزی ندارد، این مهم برعهده جامعه مدنی است و اتفاقاً حکومت باید از سینماگران و فیلم‌ها درمقابل ممیزی جامعه حفاظت کند؛ 3- با عنایت به ظهور فناوری‌های نوین و ابزارهای ارتباطی آن، ممیزی حتی اگر مطلوب هم باشد، ممکن نیست؛ 4- ممیزی حکومتی اعم از قانونی و غیرقانونی آن نهایتاً تحدید حق‎های هنری، تضعیف صراحت و افزایش تمثیل و استعارة زبانِ فیلم‌ها و خودسانسوری سینماگران را در پی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Blade and Silk: Analysis of Theoretical Foundations of Censorship in Cinema

نویسنده [English]

  • Vahid Agah
Assistant Professor of Public Law, Faculty of Law and Political Sciences, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In the realm of human rights, the right to freedom of expression is the most important right of freedom, and in some way, is the mother of human rights and artistic expression is considered of its kind. Artistic works, besides a form with taste and function of promotion and satisfaction of spiritual needs of human are different media and containing idea, message and form of thought of the creator, and among this, censorship is a process for disturbing in sending the thought of the artist. The censorship is slipping concept and has high interpretation tolerance that its theoretical foundations have been analyzed in this article, with a look at its Iranian type in terms of the status, reasons, efficiency, types and effects, and the result in brief, indicates that: 1- freedom of expression and naturally the right to freedom of artistic expression, the principle and censorship are exception, and the number of examples or its broad interpretation is prohibited; 2. The government does not have the competence to censorship, this is the responsibility for civil society, and the government must, of course, protect artists of cinema from society censorship; 3. Due to the advent of modern technologies and its communication tools, the censorship if even it is desirable, it is not possible; 4. The governmental censorship whether legal or illegal, would ultimately limit artistic rights, undermine the clarity and increase metaphor of the language of art and will follow by self-censorship.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cinema
  • The Right to Freedom of Artistic Expression
  • Censorship
  • Film
  • Self-Censorship

فهرست منابع

الف) منابع فارسی
آریانپور کاشانی، عباس. فرهنگ دانشگاهی انگلیسی ـ فارسی. جلد 1. تهران: امیرکبیر، 1376.
«آزادی قلم». سوره 3 (پیاپی 39)، 1371.
آشوری، داریوش. فرهنگ سیاسی، تهران: مروارید، بی‌تا.
آیت‎اللهی، حبیب‎الله. مبانی نظری هنرهای تجسمی. تهران: سمت، 1392.
احمدی، بابک. حقیقت و زیبایی: درسهای فلسفه هنر. تهران: مرکز، 1391.
اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی. صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. جلد 1 (جلسه اول تا سی و یکم). تهران: مجلس شورای اسلامی، 1364.
افلاطون. جمهوریت. ترجمه رضا مشایخی. تهران: معرفت، بی‌تا.
اللهیاری، احمد. روایت سانسور: یادداشت یک خبرنگار درباره سانسور و ممیزی در عصر پهلوی. جلد 24 از مجموعه نیمه پنهان، سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست. تهران: کیهان، 1387.
انصاری، نوش‌آفرین. «کتاب و کتابخانه در رابطه با ممیزی». نامه انجمن کتابداران ایران 45-44 (1358): 28.
اوکْویرکْ، اتوجی و استیونسون، ویگ، بون، کایتون. مبانی هنر: نظریه و عمل. ترجمه محمدرضا یگانه دوست. تهران: سمت، 1390.
باطنی، محمدرضا. فرهنگ معاصر انگلیسی ـ فارسی. تهران: فرهنگ معاصر، 1376.
«بعضی از کتاب‎ها فتنه‎برانگیزند» (گفت‎وگو با بهمن دری اخوی ـ بخش پایانی). اعتماد، 6 مهر 1391.
بهبهانی، سیمین. «فرهنگ سرگردان ما» در در تعریف فرهنگ ایرانی، حسین سرفراز، 102. تهران: آگاه، 1387.
بیضایی، بهرام. «هنرمندان درباره سانسور، بخش سوم» (گفت‌وگو)، www.rouzGar.com (آخرین دسترسی 10 تیر 1393)
پاپنهایم، فریتس. ازخودبیگانگی انسان مدرن. ترجمه مجید مددی. تهران: آگه، 1387.
پارسای، کامروز. فرهنگ چندمنظوره فرانسه ـ فارسی آسیم. تهران: آسیم، 1387.
پرهام، مهدی. «نوعی مصلحت‎اندیشی». نگین 162 (1357): 9-7.
«پنتاگون و هالیوود‏»‏‏ (گفت‎وگو با روب دیوید). سیاحت غرب 52 (1386): 12-6.
«تأکید معاون فرهنگی وزارت ارشاد به پایان بخشیدن به ممیزی‎های سلیقه‎ای: مصمّم به تغییر شیوه‎های نظارت هستیم». اعتماد، 2 بهمن 1392.
تنکابنی، فرهنگ. «محدودیت، آغازی بر خلاقیت: بررسی نقش محدودیت‎ها بر مخاطب موسیقی». فرهنگ و آهنگ 6 (1384): 40-38.
«توضیحات سرپرست اداره ارزشیابی و نظارت درباره سه فیلم موردبحث این روزها: نگویید ممیزی، بگویید تعامل». شرق، 27 دی 1391.
تولستوی، لئو. هنر چیست؟. ترجمه کاوه دهگان. تهران: امیرکبیر، 2536.
جاوید، محمدجواد. نقد مبانی فلسفی حقوق بشر. جلد 2 (فلسفه اسلامی حقوق بشر). تهران: مخاطب، 1392.
«جدیدترین اظهارات درباره برخی فیلم‎های مشکل‎دار: فیلم توقیفی به معنای واقعی نداریم!». مغرب، 6 آبان 1391.
حاج درویش، خورشید. «سانسور: نقد رسمی جامعه!». گزارش 253 (1392): 15.
حریری، ناصر. درباره هنر و ادبیات: گفت‌وشنودی با فریدون ناصری و مجید کیانی. بابل: آویشن، 1371.
حریری، ناصر. درباره هنر و ادبیات: گفت‎وشنودی با معصومه سیحون. بابل: آویشن، 1381.
حسینی، سیّد مجید. «فیلم، معنا و تحوّل در فرهنگ سیاسی». فصلنامه سیاست 1 (1391): 154.
حیدری، غلام. «تراژدی سینمای کمدی ایران (1)». نامه فیلم‎خانه ملی ایران 1 (1368): 98.
خرسند، بیژن. نگاهی به سینمای سیاسی. تهران: کتاب آزاد، 1359.
خرمشاهی، بهاءالدین. «سانسور؛ نه، نظارت بر خود، آری». شرق، شماره 2053، 10/04/1396.
خسروی، فریبرز. سانسور: تحلیلی بر سانسور کتاب در دوره پهلوی دوم. تهران: نظر، 1378.
داریوش، هژیر. «مسئله ارزش‎های اخلاقی در سینما». خرد و کوشش 4 (1348): 47-470.
دورتیه، ژان فرانسوا. انسانشناسی: نگاهی نو به تحولات جسمانی، فرهنگی و روان‌شناختی انسان. ترجمه جلال‎الدین رفیع‎فر. تهران: خجسته، 1391.
رجب‎زاده، احمد. ممیزی کتاب: پژوهشی در 1400 سند ممیزی کتاب در سال 1375. تهران: کویر، 1380.
رضا، یاسمینا. هنر. ترجمه داریوش مؤدبیان. تهران: قاب، 1389.
رضایی‌منش، مرتضی. درباره هنر. تهران: محور، 1380.
روسو، ژان ژاک. قرارداد اجتماعی. ترجمه غلامحسین زیرک‎زاده. تهران: ادیب، 1368.
«رئیس‌جمهوری: نتیجه قدم زدن مهم است». اعتماد، 20 بهمن 1393.
ستاری، جلال. «گزارش و نمایش منطق‎الطیر در غرب». تئاتر 15 (1370): 15-14.
«سیا و پنتاگون، کدام فیلم‎های هالیوودی را سانسور کردند؟». موعود 140-139 (1391): 109-106.
سیّدآبادی، علی‎اصغر. «ممیزی داستان، قوانین و مقررات». ادبیات داستانی 58 (1380): 16.
شکراله، رضا و حمید توران‌پور. قیصر، نماد انسان معترض. تهران: قصیده، 1379.
شهامی‌پور، مسعود. «سانسور، قدمتی همپای ابداع زبان دارد». کتاب ماه کلیات 31 (1379): 11-8.
صادقی، قطب‎الدین. «سانسور غیررسمی، خطرناک‎تر از سانسور دولتی» (گفت‎وگو). آزما 99 (1392): 36.
صافیان، محمدجواد. «کانت: آزادی و ساحت هنر». سروش اندیشه 13-12 (84-1383): 148-139.
طالبی نژاد، احمد. «اعتراض به سبک کیارستمی‏». ایران‌دخت 43 (پیاپی 90) (1388): 76-75.
طالبی‎نژاد، احمد. به روایت ناصر تقوایی. تهران: زاوش، 1392.
«عقلانیت می‎گوید پرسشگر امور ممنوع باشیم: چیستی امر ممنوع در گفت‌وگو با مصطفی ملکیان». ضمیمه ماهانه اعتماد (آبان و آذر 1393): 66.
فکوهی، ناصر. «خودسانسوری، بدتر از سانسور دولتی است» (گفت‎وگو). آزما 99 (1392): 29.
فکوهی، ناصر. فرهنگ و زندگی روزمره. تهران: فرهنگ جاوید، 1391.
قاضی، سیّد ابوالفضل. حقوق اساسی و نهادهای سیاسی. تهران: میزان، 1383.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
قانون مالیات‫های مستقیم مصوب 1366 با اصلاحات بعدی.
قانون مدنی.
قانون مطبوعات مصوب 1364.
قائد، محمد. «درباره سانسور» در دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر، 175-174، 190 و 194. تهران: طرح نو، 1384.
قره‎باغی، علی‎اصغر. «پایان و مرگ تاریخ هنر (2) [تبارشناسی پست‌مدرنیسم (12)]». گلستانه 20 (1379): 17.
کاوسی، هوشنگ. «فیلم و سینما و فیلمفارسی‏»‏‏ (گفت‎وگو). نگین 39 (1347): 11.
کزازی، میرجلال‌الدین. «پیامدهای ممیزی، زیان‎بارتر از سود آن است» (گفت‎وگو). گزارش میراث، ضمیمه شماره 2 (1391): 104.
کلایمر رودی، کارلتون، توتون‌ جیمز آندرسن‌ و کارل‌ کویمبی‌ کریستول. آشنایی با علم سیاست. ترجمه بهرام ملکوتی. جلد 1. تهران: امیرکبیر، 1351.
«گفت‌وگو با سارا سالار به بهانه چاپ رمان «هست یا نیست؟»: شرایط ما را به سمت خودسانسوری می‎کشاند». اعتماد، 22 مرداد 1393.
مارتین، مایکل تی. «برزیلی‎ها از تاریخ رنج می‎برند: گفت‎وگو با سوزانا آمارال درباره فیلم‌سازی، دولت و روابط اجتماعی در برزیل». ترجمه غلامرضا صراف، فارابی 2(پیاپی 58) (1384): 116 و 169.
محمدی اصل، عباس. «جنسیت و سانسور». گزارش 253 (1392): 19.
محمدی، ابوالحسن. مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه. تهران: دانشگاه تهران، 1383.
محمدی جرقویه‎ای، محمدرضا. «ترمینولوژی طنز حقوقی». خبرنامه کانون وکلای دادگستری استان اصفهان 42 (1388): 88.
محمدی، لیلا، مهدی علیپور حافظی. «ممیزی دانش: ابزاری برای پیاده‎سازی موفقیت‎آمیز مدیریت دانش در سازمان‎ها». کلیات (کتاب ماه اطلاعات، ارتباطات و دانش شناسی) 10 (1391): 90.
محمودی، وحید. «سرمایه انسانی، قابلیت انسانی» در مبانی توسعه پایدار در ایران، جواد اطاعت، فرهاد اثرپسند، علی دینی ترکمانی، محمود سریع‌القلم، مظفر صرافی، وحید محمودی و بهروز هادی زنوز. تهران: علمی، 1392.
مرندی، محمدرضا. نظارت استصوابی و شبهه دور. تهران: کانون اندیشه جوان، 1388.
مظفری ساوجی، مهدی. پشت صحنه آبی: گفتوگو با اکبر رادی. تهران: مروارید، 1388.
مُکری، شهرام. «سانسور در سینمای ما، سلیقه‎ای است» (گفت‌وگو). گزارش 225 (اسفند 1389 و فروردین 1390): 38.
«ممیزی، قصه‎ای قابل‌حل» (سخن سردبیر). گزارش میراث 2-1 (فروردین و تیر 1391): 6-3.
موحد، ضیاء. «ممیزی موجب فقر زبان می‎شود». اعتماد، 20 خرداد 1393.
موراوتز، توماس. فلسفه حقوق: مبانی و کارکردها. ترجمه بهروز جندقی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.
موسوی گیلانی، سیّد رضی. «سنجش مؤلفه‎های هنر اسلامی با هنر مدرن». آدینه 2 (1386): 13.
مؤمنی، باقر. درد اهل قلم. بی‎جا: بی‌نا، بی‌تا.
«میزگرد تخصصی ممیزی کتاب؛ بایدها و نبایدها» (با حضور حسن ذوالفقاری و دیگران). علوم اجتماعی 71 (بهمن 1392): 92.
نبوی، سیّد ابراهیم. «آزادی قلم». سوره 3 (پیاپی 39) (1371): 13.
نِتس، روبر. نگاهی تاریخی به سانسور. ترجمه فریدون فاطمی. تهران، مرکز، 1377.
نوروزی، کامبیز. «سانسور مردود است، حتی در کتاب کودک». پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان 15 (1377): 37.
نیکونظر، کریم. «زن، دروغ، نوار ویدئو: شیرین را چگونه باید دید». ایران‌دخت 43 (پیاپی 90) (1388): 78.
«نمایندگان درباره سانسور نظر می‎دهند: ممیزی، تعبیر بهتری است». گزارش 253 (آذر 1392): 14-13.
«وزیر ارشاد: افراد قابل‌ِممیزی نیستند: حداقل انتظار هنرمندان، ارائه گزارش صفر است». بهار، 27 مرداد 1392.
وکس، ریموند. فلسفه حقوق: مختصر و مفید. ترجمه باقر انصاری و مسلم آقایی طوق. تهران: جاودانه ـ جنگل، 1389.
هاشمی، سیّد محمد، سیّد احمد حبیب‌نژاد و سیّده فاطمه موسوی. «مبانی فقهی و حقوقی سانسور با تأکید بر کتب ضالّه». تعالی حقوق 17-16 (1391): 235-231 و 244.
هاکسلی، الدوس. «سانسور اقتصادی و ادبیات گویا». ترجمه مهوش بهنام. نامه انجمن کتابداران ایران 31 (1354): 401-388.
یاری، مهرداد. «ممیزی کتاب کودک، ضرورتی متفاوت با سانسور». پژوهش‎نامه ادبیات کودک و نوجوان 14 (1377): 53-50.
ب) منابع خارجی
 “Protecting Our Culture: A Comparative Study of Broadcasting Content Regulation in Malaysia and Canada.” Singapore Journal of International and Comparative Law 1 (1997): 468-506.
Benston, George J “Government Constraints on Political, Artistic and Commercial Speech.” Cinnecticut Law Review 20(2) (1988): 307-308.
Censorship Review Committee Report 1992 (Chapter 1: Principles of Censorship).
Kearns, Paul. “The Judicial Nemesis: Artistic Freedom and the European Court of Human Rights.” Irish Law Journal 1 (2012): 56-93.
Keefe, Eugene K., Reymond Zicekl, Library of Congress and Federal Research Division. . Soviet Union: a Country Study. The American University, chapter 16, 1980.
Larkin, Emma. “The SelfـConscious Censor, Censorship in Burma under the British, 1900-1939.” The Journal of Burma Studies 8 (2003): 64-101.
“Legal Responsibility for Extra-Legal Censure.” Columbia Law Review 62(3) (1962): 475-500.
Mendoza, Vicente V. “Philippine Film Censorship Law: An Appraisal.” Philippine Law Journal 31(5) (November 1956): 673-676.
Pastorel, Jean-Paul. “De la Police Administrative des Activités Culturelles.” Revue Du Droit Public 2 (2005): 395-425.