جستاری بر مبانی نظری تقنین آزمایشی

نوع مقاله : علمی - ترویجی

نویسنده

دانشجوی دکترای حقوق عمومی

چکیده

از ابتدای پیدایش قانون، تغییر و اصلاح همراه همیشگی پارلمان‏ها بوده است، وضعیتی که حاکی از غیردائمی بودن قوانین و ثبات نسبی آنهاست. امّا با ظهور قوانین آزمایشی، این مهم جلوه عینی‌تری یافته و قانون‌گذار تاریخ دقیق بازنگری را مشخص می‏نماید. امری که با ارزیابی قانون در طول اجرا ملازمه دارد. در این نوشتار ضمن بررسی رویکرد مقنن، پیش و پس از قوانین آزمایشی و با تکیه بر دو عنصر متمایزکنندۀ این قوانین از سایر مصوبات پارلمان یعنی تصریح به موقتی بودن و ارزیابی، مبانی نظری این طریقۀ قانون‌گذاری واکاوی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Brief Study on the Theoretical Foundations of Experimental Legislation

نویسنده [English]

  • Vahid Agah
چکیده [English]

Since the emergence of law, Legislation in parliaments has always been associated with change and amendment. A situation with denotes the non-permanency of laws and their relative stability. But, with the emergence of experimental laws this issue has taken a more tangible appearance and the legislator specifies the precise date of reviewing. An issue which is accompanied with evaluating the law during the execution. In this text while investigating the legislator’s approach, before and after experimental laws and by relying on two elements which distinguish these laws from other approvals of the parliament namely emphasizing on being temporary and evaluation, investigates the theoretical foundations of this legislation method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Experimental Law
  • Stability and Permanency of Laws
  • Temporary
  • evaluation
  • Prelegislation Study
آدمیت، فریدون، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، 1385.
آدمیت، فریدون، فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشروطیت، تهران، سخن، 1340.
آزمایش، علی، «مبانی قانون‌گذاری صحیح» (متن سخنرانی در دانشگاه مفید)، نامه مفید، سال دهم، شماره 46، بهمن و اسفند 83.
آقاجری، سید‌هاشم، حکومت دینی و دموکراتیک (مجموعه مقالات)، تهران، مؤسسۀ نشر و تحقیقات ذکر، چاپ اول، 1381.
آلتمن، آندرو، «حکومت قانون چیست؟»، ترجمۀ سعید پزشک مرندی، دیدگاه‏های حقوقی، سال چهارم، شمارۀ 14ـ13، بهار و تابستان 78.
ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمۀ ابن خلدون، ج 2، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هشتم، 1375.
ابوالحمد، عبدالحمید، حقوق اداری ایران، تهران، توس، چاپ هفتم، 1383.
احدی، ابراهیم، «تغییر و اصلاح قوانین دادگستری پس از انقلاب اسلامی»، وکالت، ش 6، خرداد و تیر 80.
احمدی، اشرف، «مؤسسان سوم»، حقوق مردم، سال دوم، شمارۀ 8، تابستان 1346.
ارباب‏زاده، سعید، «فلسفه قانون»، کانون وکلا، سال اول، شمارۀ 2، تیر 1327.
ارسطو، سیاست، ترجمۀ حمید عنایت، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1387.
ارفعی، عالیه، «نظام قانون‌گذاری در جمهوری آلمان»، مجلس و پژوهش، سال دوم، شماره 13، دی و بهمن 73.
ارفعی، عالیه، «آشنایی با فرآیند قانون‌گذاری در ایالات متحد امریکا»، مجلس و پژوهش، سال پنجم، شماره 24، فروردین و اردیبهشت 77.
ارفعی، عالیه، «پارلمان ژاپن؛ نگاهی به چهره و ساختار»، مجلس و پژوهش، سال اول، شماره 4، مهر و آبان 72.
ارفعی، عالیه، «پارلمان یونان؛ بنیان‏ها، سازوکارها»، مجلس و پژوهش، سال سوم، شماره 17، مهر و آبان 74.
ارفعی، عالیه، «قانون‌گذاری و پیش نیازهای تحقیقاتی کنگره امریکا»، مجلس و پژوهش، سال اول، شماره 1، فروردین و اردیبهشت 72.
ارفعی، عالیه، «مجالس اعلی و سفلی در استرالیا»، مجلس و پژوهش، سال دوم، شماره 7، فروردین 73.
استروم، کاره، «کمیسیون‏های پارلمانی در دموکراسی‏های اروپایی»، ترجمۀ حسن وکیلیان، مجلس و پژوهش، سال سیزدهم، شماره 51.
اسماعیلی، خیرالله، دولت موقت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1384.
افلاطون، دورۀ آثار افلاطون (رساله مینوس از رسائل منسوب به افلاطون)، ج 4، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، 1380.
افلاطون، قوانین، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران، بنگاه مطبوعاتی صفی‏علی‏شاه، چاپ اول، 1354.
ام اولسون، دیوید، نهادهای مردم سالار قانون‌گذاری (دیدگاهی مقایسه‏ای)، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1382.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج 1، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ دوازدهم، 1372.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج 4، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ نهم، 1372.
امامی، محمد و کوروش استوار سنگری، حقوق اداری، ج 1، تهران، میزان، چاپ دوم، 1387.
انصاف‏پور، غلامرضا، کامل فرهنگ فارسی، تهران، زوّار، چاپ چهارم، 1379.
انگ، سوین، «تورم قانون‌گذاری و کیفیت قانون»، ترجمۀ حسن وکیلیان، مجلس و پژوهش، سال سیزدهم، شماره 54، زمستان 85.
انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج 1، تهران، سخن، چاپ اول، 1381.
بارنت، اریک، مقدمه‏ای بر حقوق اساسی، ترجمۀ عباس کدخدایی، تهران، میزان، چاپ اول، 1382.
باقری مقدم، منوچهر، «مبانی آزادی‏های مدنی، حقوق شهروندی، حقوق بشر»، خبرنامه داخلی کانون وکلای دادگستری استان همدان، شمارۀ 6، مهر 86.
بِرِبان، گی، «تدوین و تنقیح قوانین: فواید و دشواری‏ها»، ترجمۀ علی‏اکبر گرجی، مجلس و پژوهش، سال چهاردهم، شماره 56، تابستان 86.
بوشهری، جعفر، حقوق اساسی، ج 1، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1384.
بیدار، «عقیده علمای ایرانی دربارۀ حقوق»، کانون وکلا، سال دهم، شماره 3 (پیاپی 60)، مرداد و شهریور 1337.
بیگ‏زاده، صفر، «تدوین و گردآوری علمی قوانین»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 38، تابستان 82.
بیگ‏زاده، صفر، شیوه‏نامه نگارش قانون، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ سوم، 1387.
پروین، خیرالله، «شورای دولتی لبنان با تطبیقی بر دیوان عدالت اداری ایران» در: محمدجواد شریعت باقری، دیوان عدالت اداری: صلاحیت قضائی و دادرسی اداری (مجموعه مقالات)، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی- واحد تهران مرکزی، چاپ اول، 1388.
پوژاد، برنار، متون حقوق بودجه فرانسه، ترجمۀ یحیی اردلان، تهران، سازمان برنامه و بودجه ـ مرکز مدارک اقتصادی ـ اجتماعی و انتشارات، چاپ اول، 1374.
تارا، جواد، فلسفه حقوق و احکام در اسلام از نظر تجزیه و تحلیل عقلی، تهران، دانشگاه تهران، 1345.
تروپه، میشل، فلسفۀ حقوق، ترجمۀ مرتضی کلانتریان، تهران، آگه، چاپ اول، 1386.
تفضلی، ابوالقاسم، «آئین قانون نویسی»، مجله حقوقی وزارت دادگستری، شماره 1، فروردین 1338.
توری، کارلو، «قانون‌گذاری: امری میان سیاست و حقوق»، ترجمۀ حسن وکیلیان، مجلس و پژوهش، سال چهاردهم، شماره 55، بهار 86.
تیلا، پروانه، «تحلیل چارچوب نظری بازنگری در قانون اساسی»، حقوق اساسی، سال سوم، شماره 5، زمستان 84.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مقدمه عمومی علم حقوق، تهران، کتابخانۀ گنج دانش، چاپ هشتم، 1383.
جعفری، زهرا، «پیشرفت‏های جدید در فناوری و خدمات پژوهشی پارلمانی»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 40، فوق‏العاده یاییز 82.
جعفری، زهرا، «مرکز تحقیقات کنگره امریکا»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 40، فوق‏العاده پاییز 82.
جلالی، رضا، راهنمای تحلیل نیاز قانون‌گذاری، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1387.
جوان، موسی، مبانی حقوق، ج 1، تهران، شرکت چاپ رنگین، 1326.
حاجی ده‏آبادی، احمد، بایسته‏های تقنین (با نگاهی انتقادی به قانون مجازات اسلامی)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ دوم، 1385.
حبیبی، حسن، «زبان حقوقی» در: بهمن کشاورز، آئین نگارش حقوقی و کلیات عملی علم حقوق، ج 1، تهران، جهاد دانشگاهی دانشگاه شهید بهشتی، چاپ دوم، 1376.
حجاریان، سعید، «قانون اساسی به مثابۀ میثاق ملی» در: جمهوریت؛ افسون‏زدایی از قدرت، تهران، طرح نو، چاپ دوم، 1379.
حداد عادل، غلامعلی، «سخنرانی افتتاحیۀ همایش یکصدمین سال قانون‌گذاری» در: معاونت پژوهشی مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، همایش یکصدمین سال قانون‌گذاری (مجموعه مقالات)، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1386.
حمیّتی واقف، احمدعلی، مقدمه علم حقوق، تهران، حقوقدان ـ دانش‏نگار، چاپ اول، 1387.
حیاتی، علی عباس، مقدمه علم حقوق، تهران، میزان، چاپ اول، 1386.
حیدری، مسعود، شورای دولتی (مطالعه تطبیقی در دادرسی اداری)، تهران، دانشگاه تهران، 1347.
حیدریان، محمود، مبادی علم حقوق، تهران، مدرسه عالی ادبیات و زبان‏های خارجی، 1347.
خلعت‏بری، ارسلان، «تهیه قوانین»، حقوق مردم، سال دوم، شماره 5، پاییز 1345.
درویش‏زاده، محمد، «کاستی‏ها و بایستگی‏ها در سازماندهی روابط قانون با رویۀ قضائی» در: همایش یکصدمین سال قانون‌گذاری (مجموعه مقالات)، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1386.
دفتر سیاست خارجی و امنیت ملی، «فرآیند قانون‌گذاری در جمهوری تاجیکستان»، مجلس و پژوهش، سال ششم، شماره 28، مهر و آبان 78.
دوتوکویل، الکسی، تحلیل دموکراسی در امریکا، ترجمۀ رحمت‏الله مقدم مرغه‏ای، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1383.
راسخ، محمد، «مطالعۀ تطبیقی مراکز پژوهشی پارلمان در سطح جهان»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 40، فوق‏العاده پاییز 82.
رباط، ادمون، مقدمه حقوق اساسی (مبانی و اساس اجتماعی وضعیت‏های قانونی و دستورگرایی)، ترجمه خیرالله پروین، تهران، جنگل ـ جاودانه، چاپ اول، 1389.
رجب محمصانی، صبحی، فلسفه قانون‌گذاری در اسلام، ترجمۀ اسماعیل گلستانی، تهران، آثار اندیشه، چاپ اول، 1386.
رخشنده‏رو، علیرضا، «چگونگی ارزیابی آثار اجرائی قوانین و به کارگیری سیستم بازخورد» در: همایش یکصدمین سال قانون‌گذاری (مجموعه مقالات)، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1386.
رمضانی نوری، محمود، فرهنگ حقوقی انگلیسی به فارسی، تهران، خط سوم، چاپ چهارم، 1380.
زرشکن عابد، لیلا، ارزیابی تأثیرات قانون (ابزاری برای قانون‌گذاری بهتر)، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1387.
سروش، عبدالکریم، علم چیست، فلسفه چیست؟، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ سیزدهم، 1376.
سعید، پدرام، «راهنمای سیاست‏گذاری در قانون‌گذاری: بررسی الگوی ارزیابی تأثیرات قانون (RIA)»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 40، فوق‏العاده پاییز 82.
شمیم، علی‏اصغر، فرهنگ شمیم (امیرکبیر سابق)، ج 1، تهران، مدبّر، چاپ اول ناشر، 1379.
شیخ‏الاسلامی، سیدمحسن، حقوق اساسی تطبیقی، شیراز، کوشا مهر، چاپ اول، 1380.
صادقی، محسن، اصول حقوقی و جایگاه آن در حقوق موضوعه، تهران، میزان، چاپ اول، 1384.
صانعی، پرویز، حقوق و اجتماع، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1381.
صدر شیرازی، محمدعلی، دولت موقت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1388.
صفائی، سیدحسین، «مبانی نظری، ضرورت اهداف تدوین و تنقیح قوانین و مقررات»، گواه، شماره 10، پاییز 86.
صمیمی‏کیا، مسعودالظفر و آذرفر، فروز، فرهنگ حقوقی فارسی به انگلیسی، تهران، دشتستان، چاپ سوم، 1383.
صوفی، مریم، فرهنگ فارسی معلم، تهران، جاجرمی، چاپ اول، 1380.
طباطبائی، بهاءالدین، «دربارۀ لایحۀ تحول دادرسی»، حقوق امروز، شماره 6 دوره دوم (پیاپی 16)، بهمن 1344.
طوسی، نصیرالدین، اخلاق ناصری، به تصحیح و توضیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی، چاپ اول، 1356.
عالمی، شمس‏الدین، «گردآوری علمی قوانین (کدیفیکاسیون)» در: حقوق اساسی، تهران، مشکوۀ، چاپ دوم، 1378.
عبادی، شیرین و ضیمران، محمد، سنت و تجدد در حقوق ایران، تهران، کتابخانۀ گنج دانش، چاپ اول، 1375.
علومی، رضا، کلیات حقوق، تهران، مؤسسه عالی حسابداری، 1348.
عمید زنجانی، عباسعلی، «تدوین شناسنامه قوانین به منظور رشد کیفی قانون‌گذاری»، گواه، شماره 10، پاییز 86.
فاخر، حسین، «سلسله مراتب در قوانین»، کانون وکلا، سال دوم، شماره 19ـ 18، آبان و آذر 1329.
فاینمن، ریچارد، تأثیر علم در اندیشه، ترجمه همایون صنعتی‏زاده، تهران، فرزان روز، چاپ اول، 1385.
فرزانه، یوسف، «قرارهای اقدامات موقتی در رویه دیوان بین‏المللی دادگستری»، پایان‏نامه کارشناسی ارشد حقوق بین‏الملل، دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، 1374.
فروغی (ذکاءالملک)، محمدعلی، حقوق اساسی یعنی آداب مشروطیت دول، به کوشش علی‏اصغر حقدار، تهران، کویر، چاپ اول، 1382.
فون‌هایک، فریدریش، قانون، قانون‌گذاری و آزادی، ترجمۀ مهشید معیری و موسی غنی‏نژاد، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1380.
فینستن، هیو، «ضرورت کار در کمیسیون‏های پارلمانی و چگونگی آغاز آن»، ترجمۀ مهناز ملکی معیری، مجلس و پژوهش، سال سیزدهم، شماره 51، بهار 85.
قاسمی، محسن، «علم قانون‌گذاری در سایه حقوق اساسی»، حقوق اساسی، سال دوم، شماره 3، زمستان 83.
قاضی، سید ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران، میزان، چاپ یازدهم، 1383.
قانون استخدام کشوری مصوب 1345/3/31.
قانون آئین دادرسی دادگاه‏های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب 1378/6/26.
قانون آئین دادرسی دادگاه‏های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب 1379/1/21.
قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب 1386/7/8.
قلی‏پور، رحمت‏الله، «جایگاه نخبگان علمی در سیاست‏گذاری و قانون‌گذاری» در: همایش یکصدمین سال قانون‌گذاری (مجموعه مقالات)، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1386.
کاتبی، حسینقلی، «نقش وکیل در امر قانون‌گذاری»، حقوق مردم، سال دوم، شماره 6، زمستان 1345.
کاتبی، حسینقلی، فرهنگ حقوق فرانسه به فارسی، تهران، کتابخانه گنج دانش، چاپ دوم، 1380.
کاتوزیان، ناصر، «اهمیت ذاتی قانون و فنون قانون‌گذاری» در: گامی به سوی عدالت (مجموعه مقالات)، ج 1، تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چاپ اول، 1378.
کاتوزیان، ناصر، فلسفۀ حقوق، ج 1 و 2، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1377.
کریمی، اسدالله، فرهنگ لغات حقوقی فارسی به انگلیسی، بی‏جا، سیمرغ، چاپ اول، 1373.
کریمی، عباس، «50 سال فرصت برای تنقیح قوانین»، گواه، شماره 10، پاییز 86.
کریمی‏راد، جمال، «تغییرات مکرر و نسنجیده قوانین» در: همایش یکصدمین سال قانون‌گذاری، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1386.
کلایمررودی، کارلتون و دیگران، آشنایی با علم سیاست، ترجمۀ بهرام ملکوتی، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1351.
کلی، جان، تاریخ مختصر تئوری حقوقی در غرب، ترجمۀ محمد راسخ، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1382.
کی‏نیا، مهدی، کلیات مقدماتی حقوق، تهران، دانشگاه تهران، 1348.
گروه مطالعات پارلمانی، «مرکز تحقیقات و قانون‌گذاری در انگلستان»، مجلس و پژوهش، سال دهم، شماره 40، فوق‏العاده پاییز 82.
لارگیه، ژان، آئین‏ دادرسی کیفری فرانسه، ترجمه حسن کاشفی اسمعیل‏زاده، تهران، کتابخانه گنج دانش، چاپ اول، 1378.
لطفی، اسدالله، حقوق اساسی و ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران، تهران، جاودانه ـ جنگل، چاپ اول، 1389.
لوی برول،‌هانری و دیگران، حقوق و جامعه‏شناسی، ترجمۀ مصطفی رحیمی، تهران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، چاپ دوم، 1371.
متدین، محمدرضا، «اقدامات موقتی در حقوق بین‏الملل: دیوان بین‏المللی دادگستری و دیوان بین‏المللی حقوق دریاها»، پایان‏نامه کارشناسی ارشد حقوق بین‏الملل، دانشگاه پیام نور، 1378.
مدنی، سید جلال‏الدین، مبانی و کلیات علم حقوق، تهران، همراه، چاپ دوم، 1372.
مدنی، سیدجلال‏الدین، حقوق اساسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران، سروش، چاپ دوم، 1369، جلد 3 (قوه مقننه).
مردیها، مرتضی، فضیلت عدم قطعیت (در علم شناخت اجتماع)، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1382.
مرکز اقتصاد بخش خصوصی، «حکمرانی مردم‏سالار: عنصر اصلی اصلاحات سیاسی و اقتصادی»، ترجمۀ بهروز تصدیقی در: احمد میدری و جعفر خیرخواهان، حکمرانی خوب، بنیان توسعه، تهران، مرکز پژوهش‏های مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1383.
معتمدنژاد، رؤیا، جزوۀ درس تحولات حقوق عمومی، دورۀ کارشناسی ارشد حقوق عمومی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی، 1387.
منصور (منصورالملک)، علی، تاریخ قانون و حکومت، تهران، دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران، 1339.
موسوی اردبیلی، محمد، «قانون»، حق، دفتر سوم، مهر و آذر 64.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد، «نقش زمان و مکان در تغییر احکام»، کانون وکلا، شماره 10 (پیاپی 165ـ164)، 1375.
مهرپور، حسین، «ضرورت تحول در قانون‌گذاری»، نامه مفید، سال اول، شماره 2، تابستان 74.
نجار تبریزی (طالبوف تبریزی)، عبدالرحیم، مسالک المحسنین، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران، شبگیر، چاپ دوم، 2536.
نظام قرقیزستان پارلمانی شد، خبر مندرج در: روزنامه شرق، سال پنجم، شماره 999، سه‏شنبه 1389/4/8.
نقیب‏زاده طباطبائی، میرعماد، حقوق اساسی، تهران، بی‏نا، 1343.
نوروزی، راضیه، «حیطه صلاحیت دیوان عدالت اداری ایران در مقایسه با شورای دولتی هلند (مطالعه تطبیقی)»، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی، 1387.
نوری، محمدعلی، «قانون‌نگاری و قانون‌گذاری» در: جستارهای حقوقی، تهران، ققنوس، 1380.
واحدی، قدرت‏الله، مقدمۀ علم حقوق، تهران، نشر مؤلف، چاپ اول، 1373.
هابز، توماس، لویاتان، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران، نی، چاپ پنجم، 1387.
هاشمی، سید محمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج 1، تهران، میزان، چاپ پنجم، 1382.
هاشمی، سیدمحمد، «بررسی تطبیقی و موضوعی بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، تحقیقات حقوقی، شماره 8، پاییز و زمستان 69.
یثربی قمی، سیدعلی، مقدمه علم حقوق و نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ اول 1374.
یزدان‏شناس، علی، «روش قانون‏نویسی»، پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه شیراز، 1385.
Centre d’ analyse stratégique, “Le Expérimentation Législative, un Outil Pour mieux légiférer?”, La note de veille, No84-3/12/2007.
Chevallier, Jacques, “Les Lois Expérimentales Le Cas Francias” in: Charles – Albert Morand, Évaluation Législative Et Lois Expérimentales, (Séminaire en valais, crans sur - Sierre, 7-9 Octobre 1992), Universitaires D’Aix – Marseille, 1993.
Cottier, Bertil, “Les sunset Laws des lois expérimentales à la mode américaine” in: Charles – Albert Morand, Évaluation Législative Et Lois Expérimentales, (Séminaire en valais, crans sur - Sierre, 7-9 Octobre 1992), Universitaires D’Aix – Marseille, 1993.
Crouzatier – Durand, Florence, “Réflexions sur le concept d’expérimentation législative”, Revue Francaise de Droit Constitutionne, 4- No56, 2003. in: www, cairn.info / article.php?
Drago, Guillaume, “Les Lois Expérimentales” in: Ariane Vidal – Naquet, Le Provisoire En Droit Public, Paris, Dalloz, 2009.
“L’évaluation prospective” in: http://webdroit.unige.ch.
Mader, Luzius, “La Legislation Expérimentale en Suisse” in: Évaluation Législative Et Lois Expérimentales, (Séminaire en valais, crans sur - Sierre, 7-9 Octobre 1992), Universitaires D’Aix – Marseille, 1993.