بزه‌دیدگی جنسی در پرتو نظریه شتاب‌دهندگی بزه‌دیده: با نمونه‌پژوهی برخی از پرونده‌های جرایم جنسی

درآمد

وقوع جرم در بسیاری از موارد، محصول میان کنش یا تعامل میان بزهکار و بزه دیده است. این تعامل در لحظه قبل از ارتکاب بزه به اوج خود می رسد و از منظر جرم شناسی و بزه دیده شناسی، جایگاه خاصی دارد. باوجوداین، بزه دیده به عنوان یک طرف میان کنش جنایی، در رخداد بزه می تواند نقش مؤثر و تعیین کننده ای داشته باشد. دراین میان، مبنا و اساس بزه دیدگی در جرایم جنسی نمود ویژه ای می یابد و برهمین اساس، جرم شناسان معتقدند در هیچ جرمی همچون جرم جنسی نقش بزه دیده در تکوین آن تعیین کننده نیست.¹

جرم جنسی به هرگونه عملی اطلاق می گردد که ارتباط مستقیم با امور جنسی داشته و در جهت ارضای غریزه جنسی ارتکاب یافته و در قانون نیز قابل مجازات باشد. لذا سیطره جرایم جنسی از کوچک ترین اَعمال مثل چشم چرانی، عریان نمایی و لمس گرفته تا تجاوز به عنف را شامل می گردد. یکی از مفهوم های کلیدی مرتبط با جرم جنسی ـ به ویژه از منظر روان شناسی و روان کاوی ـ که در تبیین موضوع این مقاله و نظریۀ مطرح در آن نیز کاربرد دارد، مفهوم «نیروی جنسی» است. این نیروی عجیب و بسیار قدرتمند، معنا و مفهومی وسیع دارد² و به کارگیری نادرست آن در منشأ تحریک بزهکار و بزه دیدگی افراد در حیطه جرایم جنسی نمایان می گردد.

براین اساس، مسئلۀ اصلی مقالۀ کنونی، تبیین بزه دیدگی برخاسته از جرم های جنسی بر پایۀ یکی از بنیادی ترین نظریه های مطرح در بزه دیده شناسی ا ست که به «شتاب دهندگی بزه دیده»³ موسوم است. نظریه شتاب دهندگی بزه دیده در شاخه بزه دیده شناسی تعامل گرا مطرح می شود. در این شاخه، میان کنش یا تعامل میان بزهکار و بزه دیده موردِتوجه است. این تعامل می تواند شامل موضوعاتی همچون تعهد بزهکار به جبران خسارت بزه دیده و رابطه میان آنها شود؛ یعنی هم بر حمایت از بزه دیده تأکید می شود⁴ و هم نقش و تأثیر او در تکوین بزه موردِبررسی است. نظریه شتاب دهندگی بزه دیده که مبنای بررسی بزه دیدگی جنسی در این مقاله قرار گرفته است به یک جنبه از تعامل میان بزهکار و بزه دیده توجه دارد و آن نقش و جایگاه بزه دیده و سهم او در فرآیند شکل گیری عمل مجرمانه است.⁵ درواقع نقش بزه دیده در برخی از جرایم چنان شدت می یابد که او را می توان شایسته سرزنش دانست،⁶ به گونه ای که حتی آنان را مسئول بزه دیدگی خودشان معرفی کرد و مرتکب را از مسئولیت مبرا شمرد.⁷

مقالۀ حاضر، موضوع بزه دیدگی جنسی را بر پایۀ نظریۀ شتاب دهندگی بزه دیده با بهره گیری از نمونه پژوهیِ چند پروندۀ قضایی که به طور عمده مربوط به شهر تهران هستند، به صورت توصیفی ـ تحلیلی مطالعه و بررسی می کند. مطالب مقاله، براین اساس، بر مفهوم شتاب دهندگی بزه دیده و مؤلفه های چهارگانۀ آن ـ یعنی، تحریک گری، آسان گری، تشویق گری و رضایت دادن به ارتکاب جرم ـ متمرکز است.

۱- شتاب دهندگی بزه دیدگی جنسی

یکی از مهم ترین عناصری که به منظور شناخت دقیق چگونگی تشکیل ایجاد رابطه میان بزهکاران و بزه دیدگان در بزه دیده شناسی موردِتوجه قرار می گیرد، ویژگی های بزه دیدگان است. این ویژگی ها در جرم جنسی به طور ویژه ای موجب شتاب دهندگی بزه دیده در فرآیند ارتکاب بزه می گردد. ازآنجاکه گرایش بزه دیده به بزه دیدگی به فعالیت های نیروی جنسی بازمی گردد، لذا بررسی کنش گری بزه دیده در پرتو نیروی جنسی حائز اهمیت است.

۲-۱- شتاب دهندگی بزه دیده به اعتبار نیروی جنسی

در اینجا می توان گفت که منشأ گرایش بزه دیده جرم جنسی به شتاب دهندگی بزه دیدگی خود، در نیروی جنسی نهفته است. برطبق عقیده سنتی و رایج، تمنای جنسی انسان اساساً می خواهد دو عضو و اندام جنسی از دو جنس مخالف را برای تولیدمثل مرتبط سازد. رفتارهایی چون بوسیدن، نگاه و چشم چرانی کردن و نوازش بدنی به عنوان یک عمل جانبی به منظور آماده سازی برای تولیدمثل تلقی می شود و فرض بر این می رود که میل جنسی در دوران بلوغ با تکامل دستگاه تناسلی ظاهر می شود.⁸ درواقع، این میل جنسی به طور غریزی در وجود انسان نهادینه شده است و به حدی در تعیین رفتار انسانی اثر گذار است که دانشمندی همچون فروید اعتقاد دارد بنیان رفتار انسانی بر این مبنا استوار است.

انرژی جنسی در مراحل تحول، در نواحی شهوت انگیز سیر می کند که در هر دوره از رشد، تغییرات قابل توجهی دارد.⁹ واقعیت این است که همین انرژی جنسی، سوخت و انرژی هر فردی محسوب می گردد تا از رهگذر استفاده صحیح و مدیریت آن در زندگی رشد نماید؛ اما همین انرژی هم می تواند منشأ تحریک گری در بزهکار را تشکیل دهد. در پس این تحریک، نقش بزه دیده در بزه دیدگی خود و شتاب دهندگی در این فرآیند ظاهر می گردد که تحت مؤلفه های نظریه شتاب دهندگی موردِبررسی واقع می شود.

۲-۲- مؤلفه های شتاب دهندگی در جرایم جنسی

نظریه شتاب دهندگی بزه دیده دارای چهار مؤلفه است که از گذر آنها بزه دیده در تکوین بزه نقش می آفریند.¹⁰ این متغیرهای چهارگانه، با تمرکز بر بزه دیدگی جرایم جنسی در برخی از پرونده های قضایی بدین شرح قابل مطالعه هستند.

۲-۲-۱- تحریک گری

موضوع تحریک بزهکار از سوی بزه دیده جرم جنسی مقوله ای است که آمار زیادی از جرایم را به خود اختصاص داده است و مؤلفه بارز در شتاب دهندگی بزه دیده است. شاید وسیع ترین تعریف دربارۀ شتاب دهندگی بزه دیده، در حوزۀ مطالعات مربوط به تجاوز جنسی به کار گرفته شده باشد.¹¹ یکی از دانشجویان ولف گنگ¹²، به نام اَمیر، درصدد اِعمال مفهوم شتاب دهندگی بزه دیده در حوزۀ تجاوز جنسی برآمد. به عنوان بخشی از تحقیقات، وی تحقق تجاوز تسریع شده توسط بزه دیده را زمانی می داند که بزه دیده لباس تحریک کننده به تن می کند یا دارای سابقۀ بدنامی است. بر اساس چنین تعریفی وی نتیجه می گیرد که تقریباً ٢٠ درصد تجاوزات در پژوهش های وی توسط بزه دیده تسهیل شده اند.¹³

از بین مصادیق بزه دیدگان محرک قطعاً بزه دیدگان منحرف و روسپیگر چهره می نمایانند. در این بزه دیدگان، ویژگی هایی همچون پوشش نامناسب، آرایش غلیظ و ظاهر و رفتار تحریک آمیز مشهود است و از گذر همین خصوصیات تحریک گری خود را عمداً بروز می دهند.

بر پایۀ برخی از پژوهش ها در ایران، زنان نوعاً به خاطر نقاط برجسته در جسم خود و شیطنت ها و طنازی های زنانه خویش زمینه بهتری را برای وقوع بزه فراهم می آورند، خصوصاً در سنین ۱۶ تا ۲۵ سالگی که مجموعاً ۵۶ درصد از بزه دیدگان موردِبررسی بودند. علاوه بر این، پوشش بزه دیدگان نیز نامناسب و تحریک کننده بوده است، چه اینکه بر اساس یافته های همان پژوهش ۴۴ درصد آنها لباس های نامتعارف به تن داشته و ۳۸ درصد آنها نیز لباس های محلی داشتند که به تأیید پژوهشگر لباس های محلی نازک و رنگین بوده است.¹⁴

افزون براینها، موضوع تحریک گری در برخی از پرونده های مرتبط با جرایم جنسی به وضوح نمایان است. به عنوان نمونه در یک پرونده خیانت به همسر¹⁵، زن شوهرداری با پسری ۲۵ ساله آشنا شده و در روزی که هر دو در خانه زن در حال برقراری رابطه نامشروع بودند، شوهر که هر روز تا دیروقت سرکار می ماند، آن روز به خانه بازمی گردد و کلید را برای باز کردن در داخل در می کند اما همسرش کلید را از پشت، داخل در گذاشته بود که باز نشود.

مرتکبان از این اتفاق، وحشت زده می شوند. پسر ۲۵ ساله در این وضعیت بسیار بغرنج به دنبال راه فرار است و هیچ راهی غیر از پریدن از پنجره نمی یابد. آپارتمان در طبقه پنجم واقع شده و ارتفاع بسیار زیاد است؛ اما در کنار پنجره به فاصله ۲ متری، ستون هایی به شکل افقی به آپارتمان روبرویی وصل شده که هر ستون با ستون پایینی ۳ متر فاصله دارد. پسر فراری به این امید که ستون اول را بگیرد و از آنها پایین رود، می پرد اما به ستون اول که نمی رسد هیچ، بلکه با ضرب شدید به ستون دوم برخورد کرده و تعادلش به هم خورده، در ساختمان پشتی از بخت و اقبال خوبش درون باغچه می افتد و دچار آسیب های شدید ازجمله فلج از هر دو پا می شود. زن نیز با هر ترفندی که شده مانع از اطلاع شوهرش از ماجرا می شود.

پس از این ماجرا، پدر پسر ۲۵ ساله طرح شکایت نموده و مدعی می گردد که آن زن و شوهر با طرح نقشه قبلی پسرش را به خانه کشانده و او را از طبقه پنجم به پایین پرت می کنند. شوهر هم به محض مطلع شدن از قضیه، شکایت خود را تحت عنوان برقراری رابطه نامشروع و زنا علیه همسر خود و آن پسر مطرح می کند.

پرونده در شعبه بازپرسی یک دادسرای ناحیه ۵ تهران در سال ۱۳۹۲ طرح و تحقیقات شروع می گردد. در همان بازجویی های اولیه، زن اعتراف نموده و کل ماجرا، نحوه دوستی و آشنایی با پسر ۲۵ ساله و برقراری ارتباط نامشروع را معترف می شود، اما برقراری زنا را منکر می گردد. کارشناس پرونده نیز باتوجه به محل پریدن و محل فرود آن پسر صراحتاً اظهارنظر می نماید که او قطعاً با اختیار خود پریده است.

برهمین اساس، شعبه ۱۱۶۱ دادگاه کیفری دو تهران ضمن صدور رأی برائت زن و شوهر نسبت به اتهام ضرب وجرح عمدی و شروع به قتل عمدی، حکم محکومیت به تحمل ۷۴ ضربه شلاق برای پسر ۲۵ ساله و زن شوهردار از بابت اتهام برقراری روابط نامشروع دون زنا صادر می کند؛ اعتراضات طرفین و تلاش شایان برای اثبات رابطه زنا بی اثر بوده و پرونده باهمین کیفیت مختومه می گردد.

برمبنای موضوع پژوهش، کنش گری بزه دیدۀ جرم جنسی در این پرونده، به رفتار و وضعیت زن شوهردار بازمی گردد و تبلور مؤلفه های نظریه شتاب دهندگی بزه دیده ـ «تحریک گری» در اینجا ـ قابل مشاهده است.

آشنایی مرتکبان قطعاً برمبنای تحریک گری و رضایت زن استوار است. گفتار و رفتار زن شوهردار موجبات تحریک پسر ۲۵ ساله را فراهم آورده و براین اساس، برقراری رابطه نامشروع محقق می شود. نهایتاً در روز حادثه دعوت به صرف ناهار توسط زن شوهردار و پذیرش آن از سوی پسر، شرایط را برای برقراری رابطه جنسی مهیا می نماید که بازهم نقش تحریک گری زن کاملاً روشن می باشد.

بدین سان، می توان نتیجه گرفت که بزه دیده در تکوین جرم با رفتار و وضعیت خاص خود می تواند محرک و کنش گر باشد که این امر در جرم جنسی با عنایت به گفته های پیشین برمبنای روانکاوی بزه دیده و بزهکار بسیار تعیین کننده است.

۲-۲-۲- آسان گری

گاه بزه دیده خود موجب تسهیل و آسان شدن وقوع جرم می گردد. بزه دیده علاوه بر اینکه به صورت غیرعمدی این آسان گری را باعث می شود، گاهی نیز عمداً موجب آسان شدن شرایط و اوضاع واحوال برای وقوع جرم می گردد. نقش آسان گر بزه دیده حتی در محاسبات بزهکار برای تصمیم به ارتکاب یا عدم ارتکاب بزه نیز می تواند مؤثر باشد.¹⁶ معمولاً زمانی که بزهکار، بزه دیده را در یک شرایطی بیابد که موانعی برای اجرای نیت سوء خود نیابد، موقعیت آسان و ساده ای برای ارتکاب جرم تلقی می گردد. حال اگر بزه دیده خود این شرایط را فراهم بیاورد نقش آسان گری خود را به خوبی ایفا نموده است. در بیشتر مواقع این موقعیت در یک محل خالی از افراد پیش می آید ازجمله در منزل خود بزه دیده. پرونده ای¹⁷ دراین ارتباط تحلیل می شود که به خوبی نقش آسان گر بزه دیده را نمایان می کند.

خانمی در صفحۀ اینستاگرام خود، کلیپی را لایک می کند و به دنبال آن، با مردی وارد رابطه می شود. ابتدا پیام هایی میان دو طرف درخصوص نحوه عملکرد بازاریابی شبکه ای ردوبدل می شود و خیلی زود به ارسال پیامک های عاطفی کشیده می شود. تنها ده روز بعد از اولین ارتباط در اینستاگرام، حوالی ساعت ۱۰ صبح، زن، در شرایطی که همسرش به محل کار رفته و فرزندش نیز خواب است، با استرس و اضطراب فراوان منتظر حضور دوست پسر خود می نشیند. پس از مراجعۀ آن پسر به خانۀ این زن، او متوجه می شود که طرفش با کسی که در فضای مجازی عکس او را دیده بود، کاملاً متفاوت است. زن که پشیمان شده، ملتمسانه از آن مرد می خواهد که او را به حال خود وا گذارد؛ اما آن مرد دست خود را بر دهان مینا و چاقویش را بر پهلوی او می گذارد و وی را تهدید می کند که اگر همکاری نکند بچه اش را می کشد. در ادامه، او را به اتاق می کشاند و با تهدید و اجبار لباس هایش را از تن خارج نموده و به او تجاوز به عنف می نماید و بعدازآن از خانه خارج و متواری می گردد.

در سال ۱۳۹۸، با شکایت زن و همسرش در شعبه ۶ دادگاه کیفری یک تهران، پروندۀ قضایی مطرح و با دستور قاضی، پرونده جهت دستگیری متهم به پایگاه پنجم آگاهی ارجاع گردید. مأموران باتجربه دایرۀ آگاهی، نقشه دستگیری مرد متجاوز را با کمک زن بزه دیدۀ تجاوز طراحی می کنند. براین اساس، زن مجدداً رابطه خود را با آن مرد ازسرمی گیرد و با ترفندی او را مجدداً به خانه خود می کشاند. مرد متجاوز برای بار دوم باهمراه داشتن همان چاقو وارد خانه آن زن می شود و در همان لحظه همسرش و سه نفر از مأموران آگاهی که کمین کرده بودند، خارج شده و او را دستگیر می کنند.

در تحقیقات، مرد متجاوز ابتدا به تجاوز به عنف اقرار می نماید. ولی سپس در دادگاه با این ادعا که ارتباط جنسی با رضایت زن صورت گرفته بود و اقرار او در آگاهی تحت شکنجه بوده است، منکر تجاوز می شود. دادگاه به رغم وجود مدارکی همچون پیامک های بعدی مرد متجاوز که به نوعی بر تجاوز به عنف دلالت داشت، به دلیل وجود شبهه، تنها حکم به رابطه نامشروع و تحمل ۷۴ ضربه شلاق برای مرد متجاوز صادر می نماید.

در این پرونده، نقش آسان گر بزه دیده، تأثیر بسزایی در تکوین جرم دارد. دعوت کردن مرد متجاوز به خانه، نمایانگر بی احتیاطی و در همان حال، آسان گری از سوی بزه دیده است.

نکته حائز اهمیت درخصوص مؤلفۀ آسان گری بزه دیدگی این است که آمارهایی راجع به تجاوزهای جنسی توسط افراد آشنا وجود دارد. به موجب تحقیقاتی که درارتباط با تجاوزهای جنسی در برخی از کشورهای غربی صورت گرفته است، مشخص شده که نزدیک به دو سوم تجاوزها توسط مرتکبان آشنا (شامل دوستان، آشنایان، عشاق صمیمی و خویشاوندان) ارتکاب یافته اند و تنها یک سوم از مرتکبان این جرایم، اشخاص بیگانه بوده اند.¹⁸ این نشان می دهد که بزه دیدگان با بی احتیاطی و گاه از روی عمد در برخورد با آشنایان شرایط وقوع بزه جنسی را تسهیل کرده و نقش شتاب دهندگی خود را ایفا می نمایند.

درهمین ارتباط، تحقیقات برخی از بزه دیده شناسان، همچون امیر، نیز همین موضوع را تأیید می نماید. مقاله وی در مطالعۀ روابط بزهکار و بزه دیده، متضمن این واقعیت است که وقتی بزه دیدگان و بزهکاران، نزدیک به هم و یا دست کم، آشنا هستند، این امر سبب می شود تا بزهکار دست به تجاوز جنسی بزند.¹⁹

بر اساس پاره ای از گزارش ها در ایران، فرضیۀ آسان گری بزه دیده در جرایم جنسی نیز قابل اثبات، ارزیابی می شود. در یکی از این گزارش ها در سال ۱۳۹۸،²⁰ دختری جریان آزار و اذیت جنسی در سن ۱۸ سالگی توسط سه برادر دوست خود را افشاء می نماید. در این پرونده، دختر بزه دیده برای درس خواندن جهت آمادگی در کنکور به خانه دوستش می رود و در جریان آن، سه برادر دوستش در سن نوجوانی و اوج عطش جنسی با این دختر روبرو شده و براثر تحریک جنسی اقدام به آزار و اذیت جنسی او می کنند. بنا بر اظهارات دختر بزه دیده، «از اولین تجاوز که نیم ساعت گذشت دیگر هیچ چیز برایم اهمیت نداشت. هر سه نشستند به مشروب خوردن و من با تن رنجور گوشه ای افتاده بودم. بعد با تهدیدهای بسیار مرا رها کردند... .»

در پرونده دیگری،²¹ دختر ۲۹ ساله ای به عنوان مسافر در یک خودروی پراید با دو سرنشین مرد می نشیند. داخل ماشین به خاطر سرقت قبلی گوشی اش در همان روز شروع به گریه می کند که سرنشینان خودرو که دو دوست بودند با او همدردی کرده و همین صحبت ها به گفته متجاوزان دستگیر شده منشأ تحریک آنها شده و تصمیم به ربودن دختر بی گناه می گیرند. او را با تهدید با چاقو به میدان میوه و تره بار برده و در یکی از سوله ها به او تجاوز می کنند^.

علاوه بر متغیر آسان گری، بزه دیده ممکن است از گذر تشویق گری نیز شتاب دهندگی جرم جنسی را موجب شود.

۲-۲-۳- تشویق گری

منظور از مؤلفۀ تشویق گری، اَعمال و رفتار بزه دیده به شکلی است که بزهکار را برای ارتکاب جرم به شوق درآورد. کشش جسمانی و روانی که به طور خودآگاه یا ناخودآگاه میان زن و مرد وجود دارد، فقط شامل مجرم نمی شود، بلکه این کشش از سوی زن نسبت به مرد هم وجود دارد که همین کشش منشأ رفتارهایی از سوی بزه دیده می شود که آن را می توان تشویق گری به ارتکاب جرم قلمداد کرد. رفتار و تفسیر آن ممکن است زن را وارد وضعیتی کند که رفتار و موقعیت او مشوّق جلوه گر شود و ازطریق آن، دسترسی جنسی برای مرد حاصل گردد؛ بنابراین مقاومت بزه دیده از سوی بزهکار جدی گرفته نمی شود و ارتکاب جرم و جنایت انگیزه ای برای بزهکار می شود.²² لذا خانمی که در مکالمه یا مراوده ای، بی جهت یا به شکل نامتعارفی به مردی لبخند می زند و یا روی خوش نشان می دهد، با رفتارش می تواند آن مرد را برای ارتکاب یک بزه جنسی به شوق آورد.

در متغیر تشویق گری، گاهی رفتار بزه دیده ممکن است به حدی تشویق گر باشد که شتاب دهندگی او را افزایش دهد و حتی سبب شود که بزه دیده در فرآیند بزه دیدگی خود، تقصیری بیشتر یا برابر با بزهکار پیدا کند. برهمین اساس بوده که در پرونده ای، قاضی رسیدگی کننده اظهار داشته است: «این نهایت عدم دوراندیشی است برای یک دختر که شب هنگام از یک خودروی شخصی تقاضای سوار شدن نماید؛ خیلی ساده است و نیاز به تصریح ندارد که درواقع امر، چنین دختری با این کارش برقراری رابطه جنسی را درخواست می کند^.»23 و بدین سان، در محکوم نمودن مرد متجاوز، در راستای تخفیف مجازات، به جریمه ۲۰۰۰ لیره ای به جای مجازات حبس برای آن جرم، بسنده می کند.

در پرونده ی دیگری با موضوع تجاوز به عنف²⁴ نقش تشویق گر بزه دیده را می توان مشاهده کرد. بنا به روایت قاضی کشیک این پرونده:

در یکی از شب های سال ۸۹ حدود ساعت ۲۳:۳۰ شب، زنی حدوداً ۳۰ ساله سراسیمه وارد اتاق کشیک می شود. با ظاهر و پوششی تحریک کننده اظهار می نماید که ساعاتی پیش توسط دو نفر موردِ تجاوز به عنف قرار گرفته است و ماجرا را این گونه شرح می دهد: «متأهل هستم و دارای دو فرزند و ساکن یکی از شهرهای مرکزی کشور. برای دیدن پدر و مادر سفر کرده بودم و شب را در منزل پدرم ماندم؛ غروب روز بعد تصمیم گرفتم به یکی از دوستانم که ساکن مرکز استان است، سری بزنم. برای این کار در میدان خروجی شهر سوار یک دستگاه سواری پیکان مسافربر که عازم مرکز استان بود، شدم. در قسمت جلو خودرو دو جوان (یک سرنشین و یک راننده) نشسته بودند. پس از حرکت و در ۱۰ الی ۱۵ کیلومتری نرسیده به مرکز استان ناگهان راننده، خودرو را در کنار جاده متوقف نموده و یک باره با آمدن به صندلی عقب، به زور به من تجاوز کرد و قبل از تجاوز سرنشین دیگر، از خودرو خارج شده و از خودروهای عبوری تقاضای کمک کردم و با توقف خودروهای عبوری برای کمک به من، راننده و سرنشین با خودروی خود از محل گریختند. فقط توانستم که شماره خودرو را یادداشت کنم.»

همان شب با مشخص شدن هویت مالک خودرو با صدور نیابت قضایی حکم دستگیری وی صادر می شود و در ساعت ۲:۳۰ نیمه شب مالک خودرو دستگیر می گردد و موردِشناسایی شاکی قرار می گیرد. در بازجویی اولیه از متهم، وی به زنای به عنف با شاکی اقرار می کند؛ اما بیان ماجرا از زبان متهم هم شنیدنی است. او ماجرا را این گونه شرح می دهد که: «غروب قصد سوار کردن مسافر و بردن به مرکز استان را داشتم. ابتدا یک جوان سوار شد، بعد از چند لحظه این خانم (شاکی) باهمین وضع ظاهری سوار ماشین شد. هوا در حال تاریک شدن بود به سمت مرکز استان حرکت کردم. هنوز از شهر خارج نشده بودم که این خانم روسری خود را باز کرد و به من گفت لطف کنید صدای ضبط را بالا ببرید. با این رفتار زن وسوسه شدم و به فکر تجاوز به او افتادم چون با رفتار او فکر کردم زن هرزه ای باشد. به جوان مسافر دیگر با ایماء و اشاره قصد خودم را اعلام کردم و او هم به این کار تمایل و علاقه نشان داد. تا اینکه نرسیده به مرکز استان به یکباره در کنار جاده توقف کرده و به صندلی عقب خودرو رفتم و به این خانم به زور تجاوز کردم. بعد از اتمام کار خود، بیرون آمدم که سرنشین دیگر هم با او نزدیکی کند که این خانم از خودرو خارج شد و فرار کرد و از راننده های عبوری تقاضای کمک کرد. ما هم سریعاً از محل فرار کردیم.» بعدها با دستگیری سرنشین خودرو، وی نیز اظهارات راننده را تأیید کرد.

پس از طرح شکایت شاکی و تحقیقات مقدماتی توسط قاضی کشیک و مسئولین در دادسرا و تکمیل تحقیقات ازجمله اقرار متجاوز، پرونده در دادگاه کیفری استان مطرح می شود و نهایتاً راننده خودرو به جرم زنای به عنف محکوم به اعدام می گردد.

در این پرونده بزه دیده در اولین قدم با ظاهر و پوشش تحریک کننده خود، نقش خود را به عنوان یک بزه دیده شتاب دهنده به خوبی ایفا می کند؛ به طوری که بازپرس کشیک به ظاهر و لباس های تنگ و ظاهر جذاب او اشاره می کند. در مرحله بعدی، بزه دیده با بی احتیاطی سوار یک ماشین با دو سرنشین مرد می شود. در ادامه، آن زن به گفته راننده و مسافر دیگر، روسری خود را برمی دارد و از راننده تقاضای بالا بردن صدای موسیقی را می نماید. این اقدام وی کمال بی احتیاطی را نشان می دهد و از سوی دیگر نقش تشویق گری بزه دیده را نشان می دهد؛ به گونه ای که راننده در اعترافات خود بیان داشته که بزه دیده با این رفتار خویش مرا به فکر تجاوز به او انداخت. جالب تر اینکه راننده با ایماء و اشاره به مسافر دیگر می فهماند که قصد تجاوز دارد و باهمکاری هم به آن زن بینوا تجاوز کنند و او هم این پیشنهاد بی شرمانه را می پذیرد.

۲-۲-۴- رضایت دادن

رضایت دادن بزه دیده به ارتکاب جرم را می توان نقطۀ اوج نقش شتاب دهنده بزه دیده در بزه دیدگی خود به شمار آورد تا جایی که حتی ممکن است درصورت رضایت بزه دیده، او را مرتکب یا هم تراز با بزهکار محسوب کنند (مانند رابطۀ زانی و زانیه در جرم زنا). باوجوداین، در تجاوز جنسی مسئله رضایت ممکن است حالت تسهیل کننده به خود بگیرد.

رضایت بزه دیده در حقوق کیفری به شکل های متفاوتی مطرح می گردد. در جرایمی که مجنی علیه مطرح است رضایت بزه دیده به ندرت تأثیری در تکوین بزه دارد و چه بسا از عناصر متشکله جرم نیز محسوب گردد،²⁵ همچون زنا. رضایت گاه به عنوان عوامل رافع مسئولیت کیفری محسوب می شود و در بعضی موارد هم به طورکلی مانع تحقق جرم می گردد؛ همچون جرایم علیه اموال مثل سرقت و خیانت درامانت؛ اما در بزه دیده شناسی و موضوع موردِبحث، رضایت بزه دیده در آن مواردی که تحقق جرم منوط به وجود رضایت نیست و درواقع رضایت بزه دیده تأثیری در تکوین جرم ندارد به عنوان عامل تسهیل کننده بزه و بزه دیدگی خود فرد موردِمطالعه است.

در هسته بحث های مربوط به تجاوز جنسی، مفهوم رضایت در عمل یا رفتار جنسی همواره موضوع مطالعه است. رضایت به ویژه در مسئله جرایم جنسی زمانی اهمیت پیدا می کند که هر دو طرف از قبل باهم ارتباط داشته باشند؛ مثل ارتباط میان همسران، نامزدها و دوست دختر یا پسر، دوستان نزدیک و آشنایان.²⁶

وقتی کسی به کنش یا عمل جنسی رضایت داشته باشد، با خواسته و آگاهی خود وارد آن رابطه شده است. به عبارت دیگر، شخص در چنین مواردی، آگاهانه و از روی میل و علاقه تصمیم می گیرد و از پیامد نهایی آن تصمیم آگاه است.

در یکی از پرونده ها²⁷، خانمی با داشتن رابطه قبلی با مردی که برای استعمال مواد مخدر به منزل آنان رفت وآمد داشت، اظهار نمود که فریب وعده های دروغین آن مرد را خورده و به زنا با وی رضایت داده است. شوهر این زن از مرد زناکار شکایت می کند. در تحقیقات، آن زن اظهار می کند که مرد مرتکب از دوستان شوهرش بوده و برای مصرف مواد مخدر به خانه آنها می آمده و با همسرش مواد مخدر استعمال می کردند؛ اما پس از مدتی با پاپوش درست کردن برای همسرش، وی به جرم نگهداری مواد مخدر به حبس محکوم شد. آن مرد نیز با آگاهی از عدم حضور همسر زن، او را اغفال نمود و با ابراز علاقه و دادن وعده های دروغین مبنی بر انجام امور اقامت من در دبی، رضایت او به رابطۀ جنسی را جلب می کند که به حاملگی زن می انجامد. دادگاه که قبلاً آن زن را به دلیل اقرار به زنا و دوری از همسر محبوسش، به زنای غیرمحصنه محکوم کرده بود، این بار نیز به لحاظ فقد ادله کافی و اظهارات مرد زناکار مبنی بر عدم رابطه جنسی با او و رفت وآمد به منزل آنها در زمانی که شوهر وی نیز حضور داشته است، حکم بر برائت وی را صادر نمود.

در این پرونده، متهم از موقعیت ایجادشده ـ یعنی حبس شوهر زن ـ سوءاستفاده نموده است، چه آنکه وقتی زن بزه دیده با پیشنهاد مرد متهم روبرو می شود، به دلیل شرایط و اوضاع واحوالی که با آن درگیر بود، (ازجمله حبس همسرش و نیاز به یک حامی و پشتیبان برای تأمین هزینه های زندگی و البته وسوسۀ جنسی) به برقراری زنا رضایت می دهد.

اشاره به این مطلب، ضروری است که اغلب بزه دیدگی های جنسی براساس رضایت بین آشنایان و دوستان اتفاق می افتد. چه اینکه بزه دیده معمولاً به شخصی که دست کم با او آشنایی دارد، برای برقرای رابطه جنسی رضایت می دهد. برای مثال در آمریکا تخمین زده شده که ۶۰ تا ۸۰ درصد بزه دیدگان تجاوز، مرتکبان را از قبل می شناخته اند.²⁸

درخصوص مؤلفۀ رضایت بزه دیده، بحث چالش برانگیزی تحت عنوان «رضایت براثر فریب» مطرح است. براین اساس، گاهی بزهکاران با توسل به ترفند هایی، رضایت ظاهری بزه دیده را اخذ می کنند یا با از بین بردن اختیار و اراده بزه دیده، به طورکلی، مقاومت او را خنثی می کنند. این مسئله از منظر جرم شناسی، در بحث رقم سیاه جرایم نیز مطرح می شود؛ زیرا بخشی از میزان پنهان یا ناشناختۀ بزهکاری را تشکیل می دهد.

درهمین راستا، بر پایۀ یک گزارش از پرونده ای²⁹، خانمی با انتشار متنی در توئیتر مدعی می شود که به او تجاوز شده است. پس از این توئیت، افرادی که مدعی بودند موردِ تجاوز قرار گرفته اند، تجربه خود را بیان کرده و حتی نام متجاوز را نیز منتشر کردند^. برخی از بزه دیدگان با انتشار تصاویر گفت وگوهای (چَت) مشترک با او و توئیت هایی اظهار داشتند که مرد متجاوز آنها را اغفال می کرد و پس از مدتی که به هوش می آمدند، متوجه می شدند که کار از کار گذشته و برهنه روی تخت رها شده اند. پس از تحقیقات، روشن شد که متهم (بزهکار) با راه اندازی کانال هایی در تلگرام و اینستاگرام، ضمن ارتباط برقرار کردن با دختران دانشجو و برگزاری تورهای گردشگری و ایرانگردی، آنها را اغفال کرده و پس از دعوت شان به خانه و مست کردن یا بیهوش کردن آنها، اقدام به تجاوز می کرده است.

باتوجه به حجم شکایت ها و جریحه دار شدن احساسات عمومی، تحقیقات گسترده ای دراین زمینه آغاز شد که درنهایت، به دستگیری متهم انجامید.³⁰ در این پرونده بزه دیدگان آگاهانه در محلی به دعوت بزهکار حاضر می شدند که دست متهم را برای انجام هر کاری و ارتکاب هرگونه جرمی باز می گذاشته است. علاوه بر این، با نوشیدن مشروبی که قبلاً توسط بزهکار مسموم به مواد بی هوش کننده شده بود، بی احتیاطی و غفلت شدیدی از بزه دیدگان سرزده است.

۲- نتیجه گیری

مطالعۀ بزه دیدگی جنسی با تکیه بر مؤلفه های نظریه شتاب دهندگی بزه دیدگی نمایان نمود که خصوصیات و ویژگی های بزه دیده جرم جنسی در تکوین واقعه مجرمانه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. برمبنای مطالعات انجام شده می توان نتیجه گرفت که بزه دیده دارای رفتار تحریک آمیز، در رخداد بزه جنسی نقشی بسیار فعال دارد. این نوع رفتار محرکانه خفیف ترین حالت خود همچون لبخند زدن به مجرم یا ابراز علاقه تا حالت شدیدتر مثل پوشش و رفتار بسیار زننده و تحریک گر و شدیدترین وضعیت یعنی پیشنهاد مستقیم برقراری ارتباط جنسی از سوی بزه دیده را دربر می گیرد.

همچنین از مطالعات انجام شده خصوصاً در آمار ارائه شده از وضعیت موجود در حیطه جرایم جنسی و پرونده هایی که به طور جزئی تری موردِبررسی و تحلیل واقع شدند، می توان نتیجه گیری کرد که بزهکار جرم جنسی اغلب قبل از ارتکاب بزه به گونه ای تحریک جنسی شده است که این تحریک از سوی بزه دیده انجام شده است. بزه دیده با کوتاهی خود در رعایت نکات ایمنی و حدود عرف جامعه درخصوص پوشش و رفتار، باعث تحریک افراد جامعه می گردد. درست است که افرادی بر تحریک جنسی به وجود آمده از رفتار و ظاهر بزه دیده بر نفس خود غلبه نموده و از آن می گذرند، لیکن افرادی نیز وجود دارند که به علل مختلف همچون تحریک گری بیشتر از سوی بزه دیده، عدم ارضاء جنسی به مدت طولانی و خوی بزهکارانه، توانایی غلبه بر خود را نداشته، به ارتکاب جرم مبادرت می نمایند.

بنابراین بزه دیده از گذر تحریک گری، آسان گری، تشویق گری و رضایت دادن در بزه دیدگی خود نقش شتابگر ایفا می کند و درواقع بزه دیدگی خود را تسهیل نموده و از این بابت موردِ سرزنش قرار می گیرد. لازم به ذکر است که نقش شتاب دهنده بزه دیده در تکوین بزه گاه به حدی می رسد که تقصیر او را برابر با بزهکار قرار داده و ممکن است حتی این مقدار عمل وی همچون زنا جرم انگاری نیز شده باشد.

نباید فراموش کرد که افراد جامعه خصوصاً زنان در جهت جلوگیری از بزه دیدگی خود می توانند با بهره گیری از اقدامات پیشگیرانه و امنیتی همچون استفاده از پوشش مناسب عرف جامعه، رفتار عادی و متناسب، دقت در برقراری ارتباط با مردان خصوصاً افراد شرور، انتخاب شغل و محل کار امن و مسائلی از این قبیل نرخ بزه دیدگی جنسی را کاهش دهند. همچنین آگاهی زنان از اینکه مرد بزهکار در معرض تهدید دچار چه حالتی می شود و از این تحریک چه افکار مجرمانه و بعضاً وحشتناکی در ذهن او شکل می گیرد، در توجیه آنها در اتخاذ تدابیر پیشگیری مؤثر خواهد بود.

وانگهی، آگاهی به این آموزه روانشناسی، بزه دیدگان را به اتخاذ تدابیر پیشگیرانه بیشتر مجاب می کند: زمانی که شخصی خصوصاً مردان تحریک جنسی می شوند سطح تستسترون ها در خون افزایش می یابد، احساس هیجان خاصی به فرد دست می دهد، ضربان قلب افزایش می یابد، مغز فعالیت های دیگر را رها کرده و به تخلیه انرژی متمرکز می گردد.³¹ تمام این حالات و احساسات دیگر باعث می شود که بزهکار در لحظه قبل از ارتکاب جرم از سلامت روانی کامل بهره نبرد و گاه مرتکب اَعمالی شود که بعد از ارتکاب، به شدت متعجب و نادم گردد.

درواقع، پیشنهاد اصلی حل معضل بزه دیدگی جنسی این است که در استفاده از نیروی جنسی باید استحاله اساسی رخ دهد. براین اساس، حقیقتی که باید پذیرفته شود این است که افراد جامعه تحت تأثیر آموزه های بی پایه در فضای مجازی و اینترنت و متأسفانه متأثر از فرهنگ نادرست شکل گرفته درخصوص نحوه استفاده از نیروی جنسی، با نظاره صحنه های تحریک آمیز مدام موردِ تحریک جنسی واقع شده و همان مسیر نادرست مرتباً شکل می گیرد که به وضعیت فعلی جامعه انجامیده است؛ لیکن استحاله مدنظر یعنی اینکه افراد در جهت آگاهی کامل از نیروی جنسی و نحوه هدایت آن در مسیر رشد و تعالی روحی و جسمی کسب اطلاع نموده و با استفاده از یافته ها، قوای جنسی را هدایت نمایند که این امر همکاری خانواده ها و دست اندرکاران فرهنگی کشور را می طلبد که هرچند سخت به دست می آید؛ اما در تعالی فردی و اجتماعی تأثیر بسیار مثبتی دارد.

در سطح اجتماعی نیز به نظر می رسد که دست اندرکاران سیاست جنایی و فرهنگ گذاری جامعه بتوانند بزه دیدگان بالقوه را از نتایج فاجعه بار عدم رعایت نکات ایمنی و موجب تحریک شدن دیگران با رفتار و پوشش تحریک آمیز بیش ازپیش آگاه نمایند و ازاین طریق در پیشگیری عمومی نقش فعالی داشته باشند.

بنابراین امید می رود افراد جامعه در جهت ارتقای امنیت خود و کاهش نرخ بزه دیدگی و به تبع آن کاهش نرخ بزهکاری، نکات امنیتی را هر چه بیشتر رعایت نموده و در مسئله پیشگیری که قوی ترین ابزار دفاعی است اهتمام ورزیده و نهایتاً با کسب اطلاعات لازم درزمینۀ ماهیت نیروی جنسی و چگونگی هدایت آن در مسیر صحیح خود هرچه بیشتر در مسیر رشد و تعالی قدم بردارند.