نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 (نویسنده مسئول) دانشجوی دکترای حقوق بین‌الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 مشاور استانداردانشجو کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق، دانشگاه علوم تحقیقات تهران، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Developments in the Middle East began with the popular movements in Tunisia in 2010. Due to the expansion of this movement among the Arab countries, Western countries also tried to enter these developments in order to protect their interests, and the management of the route took some of these movements. Get. Meanwhile, Syria is one of the Arab countries that were involved in some unrest and protests in 2011. With the intervention of Western countries and the support of Saudi Arabia for Sunni extremist groups and the formation of a free army in Syria, these conflicts have expanded and led to Killings and bloodshed in this country Iran, due to its geopolitics and interests in this country, has tried to play an effective role in the current situation in line with its strategic interests. Therefore, in this article, Iran's interests, the role and impact of this country on the developments in Syria, how to be present in Syria according to the opinion of the international community and according to the rules and regulations of international law are examined.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
کشور سوریه ازلحاظ موقعیت جغرافیایی و سیاسی و نیز همسایگی با فلسطین اشغالی از اهمیت زیادی در خاورمیانه برخوردار است این کشور با جمعیتی قریب به ۲۳ میلیون نفر طی چندین دهۀ گذشته و از سال ۱۹۶۳ رسماً توسط حزب بعث اداره می شد. پایه گذار این حزب میشل عفلق1 بود.2 بعدها در سوریه خاندان اسد میراث دار حکومت به نام این حزب شدند و نوع حکومتشان نیز سکولار است. ترکیب فرهنگی و مذهبی این کشور متنوع می باشد. بیشترین جمعیت مربوط به اهل سنت با حدود تقریبی ۷۴ درصد، ۱۳ درصد شیعه، ۱۰ درصد مسیحی و مابقی نیز از دیگر مذاهب تشکیل شده اند. اعتراضات مردمی پراکنده در سال ۲۰۱۱ در این کشور و رفتار خشونت آمیز پلیس با معترضین در مهار شورش های محدود منجر به گسترش اعتراضات و جدا شدن بخشی از ارتش سوریه در مخالفت با سیاست های دولت اسد شد؛ که این بخش از ارتش با حمایت ترکیه و کشورهای غربی منجر به تشکیل ارتش آزاد در سوریه و مبارزه این گروه در شمال سوریه بر علیه رژیم اسد شد. هم زمان با این گروه شاخۀ سوری جبهه النصره و بعدها گروه تروریستی خلافت اسلامی داعش نیز فعالیت های خود را با حمایت دولت عربستان در سوریه آغاز کردند و بدین گونه سوریه صحنه نبرد گروه های افراطی و ارتش آزاد با دولت اسد شد. کشتار و خونریزی مردم بی گناه و غیرنظامیان ازطرف دولت و گروه های درگیر، حمله و تصرف شهرهای این کشور، بی خانمان شدن مردم و نوعی آنارشی از پیامدهای این بحران در سوریه بود.3 در طول وقوع بحران و ناآرامی در سوریه، ایران سیاست واحدی را در قبال این کشور در پیش گرفته است. سیاست ایران در این کشور همواره حمایت از دولت منتخب ملت سوریه بوده و رویکرد این کشور تأکید بر حق تعیین سرنوشت این ملت بدون دخالت کشورهای خارجی است. ازآنجاکه کشورهای غربی و هم پیمانان آنها در منطقه به ویژه عربستان سعودی، ترکیه و قطر، ایران و عملکرد سران این کشور را تهدیدی بر علیه منافع خود در منطقۀ خاورمیانه می دانند لذا به شدت از اِعمال نفوذ این کشور در منطقه و تأثیرگذاری بر تحولات این منطقۀ استراتژیک ناخرسند بوده و همواره تلاش میکنند اقدامات این کشور را در سطح جامعه بین المللی به گونه ای ناشایست و برخلاف منافع ملت های منطقه و حقوق بین الملل جلوه دهند؛ لذا با تمام قدرت تلاش میکنند حمایت ایران از دولت قانونی سوریه را به نوعی دخالت مخرب جلوه داده و ایران را در ارتکاب هر اقدامی که از جانب گروه های درگیر رخ می دهد مسئول جلوه دهند.
۱- بررسی اجمالی روابط ایران و سوریه
از سال ۱۹۷۹ نوعی اتحاد میان سوریه و ایران باعث ضربه به منافع آمریکا در خاورمیانه شده است. روابط ایران و سوریه در چندین بازۀ زمانی قابل بررسی است. از سال ۱۹۷۹ تا سال ۱۹۸۲، سوریه اولین کشور عربی بود که پس از انقلاب اسلامی در ایران دولت مهدی بازرگان را به رسمیت شناخت. ایران در طول جنگ با عراق از حمایت های دیپلماتیک و نظامی سوری ها برخوردار بود و در دوران وزارت خارجه عبدالحلیم خدام سوریه، با ایران موافقت نامه تجاری و نفتی منعقد نمود و با یکدیگر پیمان نظامی بستند. از سال ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۵ اوج قدرت همکاری سوری ها و ایرانی ها بود، پس از حمله اسرائیل به لبنان، سوریه با کمک ایران کمپین حمایت از لبنان را راه اندازی کردند. از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸ مشکلات شراکت ایران و سوریه مشخص شد. جنگ داخلی در لبنان و جنگ ایران و عراق ذخایر و منابع ایران را کاهش داد. ایران و سوریه همچنین برنامه های متفاوتی را در لبنان و به ویژه در کمک به متحدان شیعی خود دنبال می کردند، سوریه از جنبش امل4 حمایت میکرد، این جنبش سالیان طولانی شیعیان لبنان را نمایندگی می نمودند. دمشق دنباله رو سیاست سکولاریسم بود، دراین میان ایران از حزب اله حمایت میکرد که در ابتدا یک جنبش چریکی ـ شبه نظامی بود، ایران تمایل داشت که قدرت بیشتری را در میان مسلمانان مخصوصاً پیروان مذهب شیعه به عنوان مهم ترین مذهب شناخته شده در این کشور داشته باشد. از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ همکاری ها در کنترل قدرت عراق و نیز مقابله با میشل عون در شورش ضد سوری در لبنان متمرکز شد. در طول جنگ خلیج فارس سال ۱۹۹۰-۱۹۹۱(عراق درمقابل کویت) نیروهای سوری به نیروهای ائتلاف بر علیه عراق کمک کردند و نقش ایران به صورت بی طرف باقی ماند. دمشق امیدوار بود از اثرات صلح در خاورمیانه بهره ببرد؛ اما ایران نمیخواست که حضور نظامی آمریکا در منطقه افزایش یابد درنهایت امید همه به این بود که قدرت بغداد در منطقه ضعیف شود. از سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۳ پس از پایان جنگ سرد و پس از اینکه نقش سازمان ملل به عنوان قدرت غالب به رسمیت شناخته شد، تهران و دمشق پیشرفتهای مهمی نسبت به دیگران داشتند. آنها درزمینۀ موشک های بالستیک همکاری هایی داشتند، آنها در مسلح نمودن و کمک به حزب اله و حماس در فشار به اسرائیل و تأثیر آن در قدرت لبنان و فلسطین همکاری نمودند. هدف شان توانمند نمودن حزب اله درمقابل اسرائیل در دهه ۹۰ میلادی بود، سوریه و ایران در طول انجام این اقدامات موردِ اتهام آمریکا بودند، دمشق گاه گاهی با آمریکا درزمینۀ تلاش برای صلح مشارکت می کرد. در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی در ایران پس از دهه ۱۹۹۰ تهران مبحث وجود دیوار بی اعتمادی میان ایران و آمریکا را مطرح نمود اما در ایجاد روابط میان آنها هیچ پیشرفتی حاصل نشد. در سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۱ همکاری ها میان سوریه و ایران پس از حمله گروه ائتلاف به رهبری آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ افزایش یافت هر دو کشور از اخراج صدام حسین استقبال کردند چون دشمن واحد دو کشور بود، اما سرعت در پیروزی نظامیان آمریکایی موجب نگرانی ایران و سوریه از نفوذ ایالات متحده و اجرای سایر برنامه های جرج بوش به نام جنگ علیه ترور در منطقه شد؛ بنابراین هر دو کشور اهداف قابل توجهی را در آرایش و نشان دادن قدرت خارجی خود در عراق داشتند و با نظامیان آمریکایی و حکومت جدید در بغداد چالش هایی داشتند تا اینکه پس از مدتی و در دوران ریاست جمهوری اوباما و اعلام برنامه هایش مقررات در بغداد تکامل بیشتری یافت. ایران روابط عمده سیاسی و نظامی با عراق و مخصوصاً شیعیان برقرار نمود تا مانع بازگشت خصومت و دشمنی میان طرفین گردد. دمشق نیز در طول مدتی که عراق دچار هرج ومرج و جنگ داخلی بود به صورت انحصاری مرز خود را با شورشیان از ناحیه عراق محدود نمود؛ اما باوجوداین خواستار کنترل سیاسی عراق توسط آمریکایی ها نبود. پس از بحران در سوریه در جریان تحولات در خاورمیانه و بهار عربی، ایران حمایت خود را بر دولت بشار اسد متمرکز نمود و در سال ۲۰۱۱ مشاوران نظامی خود را به دمشق فرستاد و برای حمایت از منافع خود در سوریه هزینه نمود، ایران درمقابله با نیروهای داعش در سال ۲۰۱۵ که بیشتر قلمرو شمال و غرب سوریه را اشغال کرده بودند از دولت سوریه حمایت نمود و دراین خصوص با ترکیه، عربستان سعودی و کشورهای حوزه خلیج فارس نیز به دلیل حمایت از نیروهای مخالف دولت اسد دچار چالش شد. باوجوداین چالش ها، ایران حمایت از دولت اسد را ادامه داد. تهران اعتماد نداشت که منافعش در سوریه با قدرت گرفتن نیروهای مخالف موردِحمایت عربستان سعودی تأمین شود. ایران به واسطه درآمد نفتی و نیز به لحاظ مسائل هسته ای، واکنش درمقابل سیاست های آمریکا در منطقه و قدرت نفوذ در عراق و افغانستان موردِتوجه می باشد. پس از ۲۰۱۱ سوریه بیش از قبل به ایران و اتحاد با این کشور وابسته شد، با از بین رفتن منابع، کمبود نیروی انسانی و افزایش فشار ازطریق اپوزیسیون، دولت اسد برای نجات کشورش بیشتر به ایران متکی شد.5
۱-۱- بررسی نقش ایران در سوریه
پس از وقوع ناآرامی ها در سوریه، ایران مواضع رسمی خود را درخصوص این ناآرامی ها اعلام کرد. بر اساس اعلام رسمی مقامات ایرانی، موضع جمهوری اسلامی ایران در قبال سوریه، حمایت از هرگونه اصلاحات به نفع مردم این کشور و مخالفت با دخالت آمریکا و کشورهای دنباله رو آن، در مسائل داخلی سوریه است. ایران در مسئله بحران داخلی سوریه همواره بر حق مردم در تعیین سرنوشت کشورشان تأکید و از این موضع حمایت نموده است؛ اما در موضوع دخالت گروه های خارجی و دولت خودخواندۀ اسلامی عراق و شام (داعش)، ایران سیاست مقابله با این گروه را به عنوان گروهی تروریستی در پیش گرفت و مقابله با این گروه افراطی را حق خود در راستای دفاع از امنیت و صلح در منطقه دانسته است. ازنظر ایران جبهه النصره نیز جزء سازمان های تروریستی است و لذا توان خود را بر حمله به مواضع گروه های تروریستی متمرکز نمود. به نظر ایران تثبیت موقعیت داعش و النصره به صورت مستقیم تهدیدی برای استقرار صلح در عراق و سوریه است، ایران درعین حال از انجام مذاکرات به منظور یافتن راه حلی برای بحران سوریه حمایت نمود؛ درحالی که خود را متعهد به ادامه عملیات درمقابل داعش و النصره تا زمان پاک سازی خاک سوریه از این گروه ها می دانست و در مدت کوتاهی ایران درمقابل تمام تلاش های این دو گروه مقاومت کرد. حضور ایران در سوریه با عنوان دفاع از حرم های شریف شیعه انجام می شد، ایران معتقد است تمامیت ارضی سوریه باید حفظ شود و وجود حکومت متمرکز میتواند به اهداف استراتژیک کمک کند.6 بسیاری از کارشناسان غربی معتقدند که موقعیت جغرافیایی دو ملت باعث این اتحاد شده است، این ارتباط استراتژیک، به گفتۀ بسیاری از کارشناسان به دلیل داشتن اهداف مشترک است. دو کشور در سال ۲۰۰۴ پیمان دفاع متقابل با هم بستند. این روشن است که منافع سوریه و ایران و حزب اله واحد است. از منظر حقوق بین الملل برقرار نمودن روابط دوستانه و پیمان های امنیتی دولت ها با یکدیگر منع نشده است، سوریه در طول جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ از ایران حمایت نمود و اتحاد اعراب بر علیه ایران را شکست. هر ساله دمشق میزبان هزاران گردشگر ایرانی است که از مکان های مقدس شیعه در سوریه زیارت می کنند و ایرانیان برای نگهداری از اماکن مقدس هزینه پرداخت می نمایند. عدهای از کارشناسان هشدار دادند که اتحاد بین دمشق و تهران به اتفاقات خارجی بستگی دارد، آنها زمانی که در منطقه همه چیز خوب باشد منافع متفاوتی دارند اما زمانی که وضعیت وخیم می شود آنها با هم هستند.7
۱-۲- واکنش ایران درمقابله با داعش در منطقه
ازنظر برخی تحلیل گران، رفتار ایران درمقابله با داعش تلاش برای برتری منطقه ای بوده است و لذا ایران درمقابل بحران ها در منطقه از خود واکنش نشان می دهد، اما واقعیت این است که تهدیدهای امنیتی باعث شد که ایران مانع استقرار داعش در عراق شود. نجات اقلیتهای مذهبی در عراق و کشته شدن نیروهای سپاه پاسداران در رسیدن به این هدف به فرماندهی سردار قاسم سلیمانی باعث محبوبیت آنان در میان گروه های مختلف در عراق شد. پیشرفت های داعش در عراق، ایران را مجبور کرد که موقعیت خود را در عراق محکم تر کند، هرچند این فعالیت ها ازطرف آمریکا به عنوان مداخله در امور داخلی عراق محکوم شد اما دولت عراق خواستار کمک و مساعدت در پاک سازی عراق از داعش و مقابله با آنان شد و حضور ایران از این منظر مداخله محسوب نمی گردد، هدف ایران توانمندسازی عراقی ها درمقابله با بحران ها بود و لذا ازلحاظ تسلیحات و دانش نظامی کمک زیادی به نظامیان عراقی نمودند. ایران به عنوان بازیگر فعال بین المللی در نبرد و درگیری با داعش در سوریه و عراق بود. جلوگیری از نفوذ داعش در سوریه به مراتب برای ایران مهم تر از عراق بود چون ایران در سوریه سرمایه گذاری نموده و دارای منافع بلندمدتی در سوریه بوده و از متحدان این کشور است؛ و ازطرف دیگر داعش تهدید بزرگی برای مرزهای ایران محسوب می شد.8
۲- تحلیل عملکرد ایران در سوریه از منظر حقوق بین الملل
باتوجه به پیچیدگی درگیری ها در سوریه، عملکرد ایران در این کشور از جنبه های مختلف متفاوت بوده است، ایران در اختلافات داخلی سوریه که ناشی از نارضایتی بخشی از مردم از حاکمیت بوده دخالتی نداشته و همواره برحق مردم سوریه بر تعیین سرنوشت کشور خود تأکید داشته است.
۲-۱- اصل احترام به تمامیت ارضی و استقلال سیاسی ملت ها
این اصل مربوط به منع مداخله در امور داخلی کشورها و منع به کارگیری زور و تهدید بر علیه کشورهاست. ازآنجاکه روابط ایران با سوریه بر اساس حسن هم جواری و دوستی میان ملت هاست و این اصل یکی از اصول مهم حقوق بین الملل است لذا حضور در سوریه و مساعدت به دولت اسد نیز بنابر تعهدات دوجانبه میان طرفین ازنظر حقوقی قابل توجه است. حضور ایران در این کشور به درخواست حکومت قانونی و منتخب ملت سوریه ازنظر قواعد حقوق مسئولیت مداخله در امور داخلی دولت ها محسوب نمی شود. بر اساس ماده ۲(۴) منشور ملل متحد استفاده از زور بر علیه تمامیت ارضی سایر کشورها و یا تهدید استقلال سیاسی هر ملتی ممنوع شده است. لذا مداخله مسلحانه در قالب دعوت و رضایت کشور میزبان در مخاصمات مسلحانه غیربین المللی در صلاحیت کشور میزبان است و بر اساس اصل تساوی حاکمیت دولت ها9 و تعهد دولت ها در احترام به شخصیت بین المللی سایر کشورهاست؛ لذا ورود نیروهای مسلح دولت ثالث که جزء طرفین درگیری نباشد بر اساس درخواست و رضایت کشور میزبان پذیرفته شده است. ممکن است کشور قربانی برای دفاع از خود درخواست اتحاد و کمک نظامی از کشور دیگری داشته باشد. گاهی ورود نیروهای مسلح دولت ثالث بر اساس دعوت شورای امنیت سازمان ملل معتبر است؛ اما در حقوق بین الملل هرگونه دخالت غیرقانونی در مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی به صراحت ممنوع شده است. دیوان دادگستری بین المللی در قضیه نیکاراگوئه مخالفت خود را با دخالت مسلحانه در امور داخلی این کشور اعلام نمود و بر اصل عدم مداخله در امور داخلی کشورها تأکید نمود اما این قضیه کاملاً متفاوت از موضوع سوریه است؛ زیرا در نیکاراگوئه، آمریکایی ها درمقابله با دولت قانونی این کشور به شورشیان کمک نمودند درحالی که در کشور سوریه، ایران بدون درخواست و رضایت دولت قانونی این کشور اقدام به اعزام مستشار و یا ... ننموده است. باتوجه به ماده ۶ طرح کمیسیون حقوق بین الملل راجع به مسئولیت دولت (اقدام نهادی که از سوی دولتی دیگر در اختیار یک دولت گذاشته شده طبق حقوق بین الملل درصورتی اقدام دولت در اختیار گیرندۀ نهاد محسوب میشود که در مقام عناصری از اقتدار حکومتی دولتی که نهاد مزبور در اختیار آن قرار گرفته است عمل کرده باشد). در این ماده واژه در اختیار گذاردن مفهومش آن است که دولت فرستنده اختیار آن نیروها را به دولت پذیرنده واگذار نموده و آن نهاد تنها از دولت پذیرنده دستور و فرمان گیرد. لذا اعزام مستشار نظامی از ایران به سوریه درحالی که این کشور دارای حکومت قانونی است تحت اقتدارات کشور پذیرنده محسوب خواهد شد و بر اساس این ماده مسئولیت مستشاران نظامی و یا هرگونه اقدام تحت حاکمیت سوریه برعهده آن دولت می باشد، در رویۀ دیوان نیز دعوایی با این عناوین مطرح نشده است.10
۲-۲- لزوم رعایت حقوق بشردوستانه
دخالت خارجی در شورش های داخلی که به منظور جدایی طلبی و اِعمال حق تعیین سرنوشت انجام می گیرد پذیرفته نیست و دخالت هایی که منجر به جنایت علیه بشریت، جنایت جنگی و ژنوساید شده دراین خصوص محکوم است، همان گونه که حمایت از شورشیان در جنگ های داخلی منع شده است. ممکن است دخالت کشورهای خارجی در درگیری های داخلی سوریه هرچند با رضایت و به دعوت دولت قانونی بشار اسد باشد در زمانی که این درگیری ها با هدف تعیین سرنوشت بخشی از مردم بوده موجه و قابل قبول نباشد. به طورکلی در حقوق بین الملل به طور گسترده ای چشم انداز دخالت مسلحانه در سایر کشورها مخصوصاً زمانی که به قصد حمایت از حکومتی درمقابل شهروندانش باشد حتی با دعوت و مجوز کشور میزبان پذیرفته نیست؛ و ازطرفی بر اساس گزارش کمیسیونر شورای حقوق بشر سازمان ملل، دولت اسد در درگیری های داخلی حقوق بشردوستانه را نقض کرده و علیه مردم خود اقدام نظامی نموده و با استفاده از سلاح های سنگین و سبک و گلوله باران تظاهرکنندگان، با استفاده از نیروی هوایی موجب کشتار مخالفان دولت و بازداشت های وسیع و تخریب اموال عمومی و خصوصی مردم شده و لذا حقوق بنیادین مردم را در سطح گسترده نقض نموده است. در گزارش کمیسیونر عالی شورای حقوق بشر که در ۴/۲۰۱۱، ۶/۲۰۱۱، ۸/۲۰۱۱، ۱۱/۲۰۱۱ و تأکید این کمیسیونر در تاریخ ۹/۲۰۱۶ و ارائه گزارش این شورا به شورای امنیت و به کنفرانس ژنو، درخصوص نشانه های مکرر از نقض گسترده و سیستماتیک حقوق بشر بر اساس گزارش مأمورین این شورا طی بررسی ها و تحقیقات صورت گرفته حاکی از مسئولیت دولت اسد دررابطه با شهروندان خود است و این موضوع در گزارش یاد شده عنوان شده است.11
برخی از نویسندگان و صاحب نظران متمایل به سیاست خارجی آمریکا و متحدانش در منطقه معتقدند که بر اساس شواهد و مدارک سوریه، در مرزهای خود مرتکب نقض حقوق بشردوستانه نسبت به سوری ها شده است و این موجبات مسئولیت دول مداخله گر در نقض این تعهدات است ولو با دعوت سوریه انجام شده باشد، این توجیه رافع مسئولیت دول مداخله گر نمی تواند باشد12 ؛ بنابراین اگرچه دولت ایران باتوجه به پیچیدگی درگیری ها تنها در سرکوب گروه های تروریستی به سوریه کمک نموده، نمی توان این کشور را مسئول نقض قواعد و مقررات حقوق بشر و حقوق بشردوستانه که توسط نظامیان دولت سوریه درمقابل معترضین داخلی صورت گرفته، دانست. در ماده ۱۶ طرح کمسیون حقوق بین الملل راجع به مسئولیت دولت ها آمده است که؛ «کمک یا همراهی در ارتکاب تخلف بین المللی، دولتی که در ارتکاب یک تخلف بین المللی توسط دولتی دیگر به آن دولت کمک نموده یا با آن همراهی می کند بابت کمک یا همراهی مزبور مسئولیت بین المللی دارد چنانچه؛ آن دولت با آگاهی از چگونگی آن تخلف بین المللی کمک یا همراهی نموده باشد و ارتکاب آن عمل از سوی خود نیز تخلف بین المللی محسوب شود» و در ماده ۱۷ نیز آمده است که «راهنمایی و فرمان دادن بر ارتکاب تخلف بین المللی دولتی که دولت دیگری را در ارتکاب تخلف بین المللی تحت راهنمایی و فرمان خود دارد بابت آن تخلف مسئولیت بین المللی دارد اگر: آن دولت با آگاهی از چگونگی آن تخلف بین المللی راهنمایی و فرمان خود را اِعمال کرده باشد و ارتکاب آن عمل از سوی آن دولت نیز خود تخلف بین المللی محسوب شود.» (ابراهیم گل، ۱۳۹۶). مداخلات گستردۀ ایران در سوریه درزمینۀ مبارزه با تروریسم و افراطی گری در منطقه تحت عنوان مسئولیت حمایت جهت محافظت از مردم خود و سایر مردم بی دفاع در منطقه و درمقابله با رزمندگان غیرقانونی (تروریست) صورت گرفته و این مداخلات کمک و مساعدت و نیز هدایت و کنترل نیروهای دولت قانونی سوریه درخصوص شورشهای داخلی محسوب نمی شود و در موضوع تعیین سرنوشت ملت سوریه، ایران نظر متفاوتی داشته و همواره به حق ملت سوریه بر تعین سرنوشت خود به صورت قانونی و به دوراز دخالت کشورهای خارجی تأکید داشته است.
۲-۳- مسئولیت حمایت
مسئولیت حمایت در سال ۲۰۰۰ و در اعلامیه هزاره توسط کوفی عنان دبیرکل سازمان ملل مطرح شد که در پی پرسش دبیر کل پنل بررسی موضوع توسط کشور کانادا برگزار شد و گزارش پنل در سال ۲۰۰۴ به کوفی عنان ارائه شد وی نیز در اجلاس سران در سال ۲۰۰۵ گزارشی با عنوان «جهانی امن تر، مسئولیت مشترک ما» مطرح نمود و موضوع منجر به صدور قطعنامۀ شماره13 ۳۰۸ مجمع عمومی و قطعنامه هایی ازطرف شورای امنیت شد، در این گزارش مفهومی جدید از حاکمیت ارائه شد.14 حاکمیت از معنای کنترل در مفهوم سنتی خود که مفهومی غیرقابل تعرض بود، به حاکمیت در معنای مسئولیت تغییر پیدا کرد. مسئولیتی که در وهله اول برعهده کشور مربوطه و درصورت ناتوانی و یا عدم علاقه آن کشور در حفظ امنیت و حقوق بنیادین اتباعش، در مرحله دوم به جامعه بین المللی واگذار می شود. درنهایت گزارش پنل ویژۀ بررسی طرح مسئولیت حمایت که توسط دولت کانادا برگزار شد لزوم صدور مجوز شورای امنیت در شرایط حمایت از قربانیان نقض گسترده و سیستماتیک حقوق بشر موردِتوجه قرار گرفت. مسئولیت حمایت برخلاف اصل عدم مداخله توجیهی مبتنی بر حقوق بشر داشته و در شرایطی که دولتی ناتوان از حفظ حقوق بنیادین و اساسی شهروندان خود بوده و یا خود با رفتار عمدی موجب نقض این حقوق شود حقوق بین الملل ورود نموده و اصل عدم مداخله را موقتاً تعطیل می کند. شورای امنیت نیز به دلایل سیاسی تابه حال قطعنامۀ محکمی درخصوص مجوز مداخله در مسئولیت حمایت صادر ننموده و لذا برآیند این طرح به عنوان حقوق نرم موردِتوجه قرار گرفته است که نمیتوان به طور قطعی به آن استناد نمود. ازآنجاکه این طرح می تواند کارکردی دوگانه داشته باشد لذا هم ازنظر پایان بخشیدن به نقض گسترده و نظام مند حقوق بنیادین انسان ها و هم در اجرای مطامع و منویات قدرت های بین المللی و حتی منطقه ای برای تغییر حکومت های غیرهمسو با آنها و ساقط کردن دولت هایی که مغایر با خواست این قبیل قدرت ها عمل می کنند می تواند موردِسوءاستفاده قرار گیرد.15 لذا مداخله به بهانه نجات جان شهروندان (مداخلۀ بشردوستانه) نیز پذیرفته نیست، تاکنون نیز هیچ دولتی با این عنوان وارد خاک کشور دیگر نشده مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه ای صادر کرده باشد مانند کوزوو، لیبی، عراق و القاعده در افغانستان.16
۲-۴- دفاع مشروع
دفاع مشروع در ماده ۵۱ منشور ملل متحد زمانی مجاز است که در مقابل حملۀ مسلحانه علیه عضو ملل متحد صورت گیرد؛ بنابراین شرط استفاده از این حق در دفاع پیشگیرانه یا پیش دستانه مجاز دانسته نشده است. دفاع پیش دستانه در پاسخ به حملات قریب الوقوع یا در حال طراحی صورت میگیرد که پس از حوادث سپتامبر ۲۰۰۱ آمریکا و متحدانش با مطرح نمودن این موضوع در حمله به افغانستان این نوع دکترین را به رسمیت شناختند.17 دفاع پیشگیرانه نیز دفع حملۀ احتمالی است، این نوع دفاع نامشروع بوده و مغایر با اصول منشور ملل متحد است، در سال ۱۹۸۱ رژیم صهیونیستی با حمله به راکتور هسته ای اسیریک عراق عمل خود را با استناد به این نوع از دفاع توجیه نمود؛ درحالی که شورای امنیت این اقدام را محکوم نمود؛ بنا بر این توضیحات، گرچه گروه تروریستی موسوم به داعش بارها به مواضع ایران تعرض نموده اما به نظر می رسد باتوجه به محدود و جزئی بودن سطح این اقدامات استناد به دکترین حق بر انجام اقدام در راستای دفاع مشروع چندان موردِپذیرش قرار نگیرد؛ زیرا اگر اعضای ملل متحد هرکدام بخواهند این گونه عمل نمایند بدون تردید امنیت بین المللی به مخاطره خواهد افتاد.
۲-۵- قطعنامه های شورای امنیت
شورای امنیت درخصوص وضعیت مخاصمات مسلحانه در سوریه چندین قطعنامه صادر کرده است که دراین میان قطعنامه های ۲۱۷۰ و ۲۱۷۸ تحت فصل هفتم منشور تصویب گردیده و به موجب آن قطعنامه ها گروه های تروریستی مانند گروه دولت اسلامی عراق و شام (داعش)، جبهه النصره و سایر سازمان های مرتبط چون القاعده به عنوان خطری علیه صلح و امنیت جهانی نامیده شده اند و از همه کشورها خواسته شده تا اَعمال این گروه ها را محکوم و اقداماتی جهت توقف موج ورود این جنگجویان و نیز مقابله با تحریک به عملیات تروریستی به عمل آورند.18 به نظر می رسد مقابله با داعش در سوریه با استناد به اجرای قطعنامۀ ۲۲۴۹ شورای امنیت که در ۲۰ نوامبر ۲۰۱۵ به تصویب اعضای این شورا رسید نیز ازنظر حقوق بین الملل پذیرفته باشد، این قطعنامه که دررابطه با تهدیدات داعش علیه صلح و امنیت می باشد و در آن به طورکلی کلیه اشکال و مظاهر اقدامات تروریستی را با هر انگیزه و توسط هرکسی محکوم می کند، شورای امنیت همچنین در قطعنامه های ۲۱۶۱ در ژوئن ۲۰۱۴ و شماره ۲۲۵۴ در دسامبر ۲۰۱۵ نیز گروه های القاعده، جبهه النصره و دولت اسلامی عراق و شام (داعش) را به عنوان گروه های تروریستی مورد ِشناسایی قرار داده است.19 باتوجه به اقدامات تروریستی داعش و گستردگی مناطق تحت کنترل آن در عراق و سوریه، شورا اقدامات آنها را به منزله یک تهدید بی سابقه و جهانی علیه صلح و امنیت بین المللی تلقی نموده است و از تمامی کشورهای عضو درخواست میکند هر نوع اقدام ضروری که مطابق با حقوق بین الملل و منشور ملل متحد است را برای جلوگیری و سرکوب اقدامات تروریستی، به ویژه اقدامات داعش و دیگر گروه های تروریستی ازجمله جبهه النصره با رعایت حقوق بشر، حقوق بشردوستانه، پناهندگان و... انجام دهند و در ادامه نیز از کشورهای عضو می خواهد که اقدامات شان را برای جلوگیری از پیوستن شهروندان شان به جنگجوهای خارجی و پیوستن به داعش تشدید کنند.20
۳- بررسی نظر آمریکا و متحدانش درخصوص حضور ایران در سوریه
ایالات متحدۀ آمریکا همواره از تأثیر و نفوذ ایران در منطقه بیمناک بوده و لذا به هیچ وجه نقش ایران را در منطقه به عنوان کشوری صاحب نفوذ تحمل ننموده؛ باتوجه به موقعیت این کشور به لحاظ عضویت در شورای امنیت و نفوذ بر مجامع بین المللی تلاش نموده که حضور ایران را به عنوان مداخله در امور داخلی سوریه محکوم نموده و ایران را مسئول هرگونه نقض حقوق بین الملل ازجمله حقوق بشر و حقوق بشردوستانه نماید.
۳-۱- نظر نمایندگان پارلمان اروپا و اتحادیه اروپا
یک سال و نیم پس از آغاز اعتراضات در سوریه، اتحادیه اروپا در ماه مه ۲۰۱۱ یک سلسله تحریم ها علیه دولت سوریه و مقامات این کشور صادر نمود. این تحریم ها دارای اثر اقتصادی قابل توجهی بود که شامل تحریم انرژی (ممنوعیت واردات نفت از سوریه)، تحریم و ممنوعیت صدور ویزا برای سران دولت سوریه و نیز توقیف دارایی ها و ممنوعیت تجارت اوراق قرضه عمومی به دولت سوریه، منع اعطای وام و توقف کمک های بانک سرمایه گذاری اروپا و قطع کمک های بلاعوض به این دولت توسط اعضای اتحادیه، همچنین تحریم ها شامل بازرسی کشتی ها و هواپیماهای مظنون به حمل اسلحه از اروپا به مقصد سوریه شد.21 بر اساس گزارشات تاکنون جنگ داخلی سوریه جان ۴۰۰۰۰۰ نفر از مردم سوریه را گرفته و هزاران نفر مجروح و میلیون ها نفر بی خانمان حاصل این درگیری ها بوده است. نمایندگان پارلمان اروپا (MEPs) بیان داشتند که حامیان اسد نسبت به جنایات اسد در سوریه مسئول هستند، آنها با کمک های اقتصادی و دخالت های نظامی عواقب این دخالت ها را متوجه خود می نمایند. بر اساس تحقیقات سازمان های بین المللی، رژیم اسد با استفاده از تسلیحات شیمیایی بر علیه مردم خود و مسدود نمودن مسیر انجام تحقیقات بین المللی مرتکب جنایات شده و درمقابل انجام این اَعمال مسئول است و مقامات این رژیم در دادگاه بین المللی کیفری (ICC) باید محاکمه شوند. نمایندگان پارلمان اروپا ضمن استقبال از انجام تلاش های بین المللی درخصوص انجام و پی گیری گفتگوهای صلح در سوریه از میزبانی دومین کنفرانس بروکسل به همین منظور استقبال کردند.22
۳-۲- اعضای شورای امنیت
در جلسۀ ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد، نمایندۀ ایالات متحدۀ آمریکا اعتراض خود را به استفاده از سلاح شیمیایی در ادلب اعلام نمود و چنین اظهار داشت که نتایج اعلام شده در اجلاس یک هفته پیش در تهران درمورد مسائل سوریه دروغ و تحریف واقعیت است. ازنظر ایشان روسیه و ایران تعهدات خود را در حمایت مردم غیرنظامی نشان نداده اند و در طول این ماه ادلب بیش از ۱۰۰ بار موردِحمله قرار گرفته و در این حملات بیمارستان ها و مراکز درمانی موردِ اصابت قرار گرفته اند. وی هشدار داد که ایالت متحده درمورد استفاده از سلاح شیمیایی توضیح می خواهد. نمایندۀ روسیه نیز به نقل قول از نمایندۀ سوریه اظهار داشت که عملیات نظامی در سوریه درمقابله با تروریسم انجام می شود وی در ادامه ضمن ارائه گزارش مختصری از اجلاس تهران و آستانه بیان نمود که ایران، ترکیه و روسیه در این اجلاس بر مبارزه با ترویسم در منطقه و بازگرداندن صلح و امنیت به سوریه، حمایت از غیرنظامیان و بازسازی سوریه تأکید کردند وی همچنین احترام به تمامیت ارضی و استقلال را یادآور شد. نماینده انگلیس در شورای امنیت نیز اظهار داشت که شورای امنیت با دو انتخاب مواجه است: حمله نظامی به ادلب که درنتیجه موجب نابودی غیرنظامیان می شود و یا اجازه داده شود گروه های اپوزسیون در ترکیه حمایت شوند، زمان و مکان به آنها داده شود تا با تروریسم مقابله کنند. اعضای شورای امنیت باید بحث کنند که چگونه رژیم سوریه با اپوزسیون کار کند تا ثبات و امنیت به ادلب برگردد، او درمورد اینکه چرا شورا نتوانست بر اجلاس آستانه تأثیر بگذارد از اعضای شورا سؤال نمود، نماینده فرانسه درمورد نقض حقوق بشردوستانه در سوریه ابراز نگرانی کرد و عواقب و مسئولیت این نقض ها را متوجه رژیم سوریه دانست. نمایندۀ هلند نیز اظهار داشت که مبارزه با تروریسم نباید بهانه ای برای حمله به غیرنظامیان باشد وی خواستار تمرکز شورای امنیت بر حل وفصل این بحران به واسطه دیپلماسی شد، وی ارجاع سوریه به دادگاه بین المللی کیفری (ICC) را بهترین نظریه دانست. نماینده چین بر راه حل سیاسی در حل این بحران تأکید داشت وی بر این موضوع تأکید نمود که مذاکره با سوریه درزمینۀ انجام گفتگو و مذاکره با طرف های سوریه ضروری و در اولویت است. پس از انتشار نظر اعضای شورای امنیت، نماینده ایران در سازمان ملل به کارگیری هرگونه سلاح شیمیایی را توسط هرکسی و در هرجایی محکوم نموده و بیان نمود که سوریه از این سلاح ها آسیب دیده و به شدت نیاز به بازسازی دارد وی درمورداستفاده رژیم سوریه از این سلاح ها اظهار داشت که دولت سوریه خود نمی تواند کشور خود را تخریب کند وی اظهار داشت که در سوریه سه گروه در حال درگیری هستند، گروه دولت اسلامی عراق و شام و جبهۀ النصره و چنین سلاح هایی را نیز در اختیار دارند. دراین میان نمایندۀ دولت ترکیه نیز هشدار داد که عملیات نظامی در خاک سوریه باعث موج عظیم پناهندگان به سمت ترکیه شده که خطرات امنیتی برای ترکیه دارد؛ در حال حاضر سه و نیم میلیون نفر از آوارگان سوری در مرزهای ترکیه اسکان یافته اند که از شرایط مناسبی برای زندگی برخوردارنیستند .23
۳-۳- استراتژی ایران در سوریه ازنظر اعراب سنی مذهب
برخی می گویند که اگر حمایت های ایران از رژیم اسد نبود این رژیم سقوط می کرد و لذا ایران در اَعمال رژیم اسد نسبت به مردم سوریه مسئول است. ازنظر گروه هایی از مردم سوریه که درمقابل اسد قرار دارند، ایران سوریه را اشغال کرده و درمقابل مردم این کشور ایستاده و ایران بارها و بارها مقررات کنوانسیون لاهه ۱۹۰۷ و نیز کنوانسیون های ژنو ۱۹۴۹ را درمورد مردم سوریه نقض کرده است، در گزارشی که توسط نویسندگان و محققان منتشر شد ایران به سوریه کمک نموده تا حقوق بشر نقض گردد و ایران مرتکب جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت در سوریه شده است. ازنظر این عده، حضور ایران در سوریه باعث بقای رژیم اسد و حفظ منافع رژیم ایران شده، زیرا رژیم ایران ازطریق سوریه محموله های خود را به حزب اله می رساند و نیز ازطریق دفاع از حکومت شیعی مذهب عراق و حمایت از گروه اسلامی حماس، گروه جهادی در غزه و حوثی ها در یمن، سپری درمقابل پیشبرد برنامه های هسته ای خود ایجاد کرده، با سقوط رژیم اسد محموله های نظامی ایران به حزب اله نخواهد رسید و بنابراین حزب اله درمقابل اسرائیل دوام زیادی نخواهد آورد و رژیم ایران نیز درمقابل اسرائیل آسیب پذیری بیشتری خواهد داشت و به ناچار درمورد برنامه های هسته ای خود با قدرت های بزرگ مذاکره خواهد نمود و امید خود را برای دستیابی به سلاح های هسته ای از دست خواهد داد. به همین دلیل ایران تمام توان انسانی، اقتصادی و نظامی خود را برای حفاظت از رژیم اسد بسیج نموده است. ایالات متحده نشان داده که به طور جدی و قاطع نمی خواهد با دولت اسد مقابله کند و این وضعیت شرایط دشواری را برای گروه های شورشی در شمال سوریه رقم زده است و شواهد خبری حاکی از کشته شدن این نیروها توسط رژیم اسد و با کمک ایران است و عواقب این سیاست مصیبت بار گریبان گیر مردم سوریه، لبنان و عراق است. هرچند آنان با ژست مقابله با تهدیدات امنیتی گروه سنی مذهب افراطی داعش و جنگجویان القاعده در حلب و ادلب اقداماتی را انجام می دهند اما هدف شان تضعیف ارتش آزاد سوریه در شمال این کشور است. هرچند این موضوع نیز نمی تواند موردِاستقبال کشور آمریکا باشد زیرا درک غالب در میان مردم سوری و عراقی به سمت تأثیر ایران در منطقه تمرکز یافته و مسئله تحکیم و تسلط ایران در منطقه حتی درمقابله با داعش نیز موردِقبول ایالات متحده نمی باشد. ازنظر این عده، یکی از راه های پایان خونریزی در سوریه لینک دادن به گفتگوهای هسته ای با ایران و تحریم این کشور در جلوگیری از دخالت ها در سوریه، عراق، لبنان و یمن است. فشارهای جدی اقتصادی بر ایران باعث می شود که این کشور برنامۀ هسته ای را کنار گذاشته و به سیاست های بی ثبات کننده اش در خاورمیانه پایان دهد.24 سوریه ازلحاظ استراتژیک برای منافع ایران در خاورمیانه ضروری است و مدت زمان طولانی است که ایران متحد سوریه محسوب می شود، رژیم اسد دسترسی حیاتی حمایت ایران را از حرب اله، حماس و جهاد فلسطینیان مسلمان فراهم می کند و لذا ایران اجازه دارد ازلحاظنیروها، تسلیحات و پول در قلمرو سوریه فعال باشد؛ ایران از برنامه تسلیحات شیمیایی سوریه حمایت می کند و ازنظر علمی نیز حمایت گسترده از سوریهدارد. آنها مدعی هستند که ایران به نیروهای سوری آموزش های تکنیکی ارائه می دهند و به سوریه تسلیحات ارسال مینمایند، آنها ایران را به عنوان شریک استراتژیکی برای سوریه در مقابل اسرائیل می دانند که به واسطۀ آن ایران می تواند اهداف خود را در سوریه محقق سازد و سیاست های خود را در منطقه دنبالکند، آنها همچنین ادعا می دارند که ایرانیان به نیروهای اسد آموزش می دهند و با کمک مستشاران نظامی سپاه پاسداران از امنیت نیروهای اسد حفاظت میکنند، این نیروها وظیفۀ حمایت از اسد درمقابل شورش ها را به عهدهدارند، همچنین بازگرداندن کنترل اسد به سراسر سوریه زمانی که در سال ۲۰۱۲ اسد کنترل خود را به شرق و شمال سوریه از دستداد. مستشاران نظامی ایران و مأمورانکمکی، نیروهای اسد را تقویت کردند و تلاش کردند کنترل جنوب سوریه را به شدت حفظنمایند. ایران هزینه زیادی در حفظ رژیم اسد و تکمیل حمایت ها از ویداد. ایران هم زمان در عراق و لبنان نیز چنین سیاستی اتخاذنمود، ایران نیروهای نظامی شیعی را برای حمایت از منافع خود در فقدان حکومت مؤثر در کشور میزبان سازماندهی نموده است؛ این شبه نظامیان برای ایران و رژیم اسد بسیار مهم هستند زیرا طبیعت درگیری ها در جنگ داخلی و ادامۀ تخریب قابلیت وجود چنین نیروهایی را افزایش میدهد .25
نتیجه گیری
باتوجه به مطالب عنوان شده در این نوشته درخصوص بررسی حضور ایران در سوریه ازنظر حقوق بین الملل می توان گفت باتوجه به تأثیرپذیری حقوق بین الملل از سیاست خارجی قدرت های برتر و تأثیرگذار در سطح جامعه بین المللی، پیچیدگی موضوع درگیری ها در سوریه، تنوع منافع کشورهای منطقه باتوجه به خواست حامیان این کشورها، مسئله حضور ایران در سوریه از زوایای متفاوتی قابل توجه است. گرچه ورود ایران به عرصۀ مبارزه با تروریسم برای امنیت منطقه مفید بود. باتوجه به تهدیدات این گروه تندرو و برخی اقدامات تروریستی در ایران، حق این کشور بر اساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد برای دفاع از خود محفوظ و در این موضوع نمیتوان ایران را درمقابله با این گروه افراطی منع کرد. ازطرفی انجام هرگونه اقدام نظامی در راستای حفظ و برقراری امنیت نیز جزء وظایف شورای امنیت می باشد. شورای امنیت مسئول اصلی حفظ و برقراری امنیت در سراسر جهان است؛ که تاکنون اقدام سازماندهی شده و رسمی در قالب اعزام نیرو جهت مقابله با این گروه تروریستی از جانب شورای امنیت صورت نگرفته است. درگیری های گستردۀ گروه تروریستی داعش در کشورهای مختلف و حساس خاورمیانه و فقدان اقدامی متناسب ازطرف شورای امنیت با شعار مبارزه با تروریسم جهانی جامعه بین المللی در تضاد است. ازنظر قواعد حقوق بین المللی گرچه حق دفاع مشروع برای کشورهایی که موردِتهدید و تجاوز قرار می گیرند محفوظ است؛ اما در جریان اِعمال این حق اصل تناسب و ضرورت نیز باید موردِتوجه قرار گرفته و دولت ها ملزم به رعایت حقوق بشردوستانه در کلیۀ اقدامات نظامی در جریان دفاع مشروع هستند. دولت سوریه درگیر اختلافات و درگیری های پیچیدهای در داخل خاک خود بود، ازیک طرف گروه تروریستی داعش که با فراخوان از سراسر دنیا و تشویق تروریسم در سطح بین الملل درمقابل دولت قانونی سوریه قرار داشت که دفاع درمقابل این گروه متجاوز حق دولت سوریه بوده و شورای امنیت نیز بر اساس وظایف تعریف شده برطبق منشور وظیفه داشت درمقابل این تجاوز اقدام نماید؛ که دراین میان دعوت از ایران توسط دولت قانونی سوریه برای دفاع از منافع کشور برخلاف قواعد و مقررات حقوق بین الملل نبوده است؛ ازطرف دیگر دولت سوریه با شورشیان داخلی مواجه بود که خواستار سقوط رژیم کنونی و برگزاری انتخابات آزاد بودند که این موضوع ازنظر حقوق بین الملل حق ملت ها در تعیین سرنوشت خود محسوب می شود گرچه حضور ایران با دعوت و رضایت دولت قانونی سوریه ازنظر مقررات حقوق بین الملل منع نشده اما از نظر برخی حضور ایران در سوریه، دخالت در امور مربوط به حق تعیین سرنوشت می باشد و ازنظر جامعه بین المللی مذموم است؛ هرچند عملاً کشورهای همسایه و قدرت های بزرگ در حمایت از این شورش ها اقداماتی انجام دادند لذا باتوجه به این دخالت ها، به نظر می رسد درگیری های داخلی در سوریه ماهیت بین المللی به خود گرفته بود. لذا درهرصورت رعایت مقررات و قواعد حقوق بشردوستانه برای کلیه طرف های متخاصم الزامی و ضروری است و درصورت تخطی از این قواعد دولت سوریه به عنوان مسئول حاکمیت در این کشور و همچنین مداخله گران بر اساس ماده ۱۶ طرح مسئولیت دولت ها نیز باید درمقابل هرگونه نقض حقوق بشردوستانه پاسخگو باشند و مسئولیت هیچ کدام رافع مسئولیت دیگری نخواهد بود و دراین میان اگر ثابت شود که مداخله مستقیم منجر به کنترل مؤثر دول خارجی شده است و موجب تضییع حقوق غیرنظامیان در سوریه شده هم دولت سوریه به دلیل وظیفه حفظ امنیت مردم خود و هم مداخله گران مسئول معاونت در ارتکاب نقض حقوق بشردوستانه خواهندبود.
حامی مالی:
این مقاله هیچ حامی مالی ندارد.
پریچهر قنبری: مفهوم سازی، روش شناسی، اعتبار سنجی، تحلیل، تحقیق و بررسی، منابع، نوشتن - پیش نویس اصلی، نوشتن - بررسی و ویرایش، نظارت، مدیریت پروژه.
حسین فرهادی بابادی: مفهوم سازی، اعتبار سنجی، منابع.
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
استناددهی:
قنبری، پریچهر و حسین فرهادی بابادی، «بررسی ابعاد حقوقی حضور ایران در سوریه از منظر حقوق بین الملل». مجله پژوهش های حقوقی ۲۰، ش. ۴۶ (۱۵ شهریور ۱۴۰۰): ۲۸۲-۳۰۲.
1 . Michel Aflaq
2. The International Who´s Who, 1988
3. “Iraqi fighter jets carried out airstrikes against ISIS targets in Syria”, https://edition.cnn.com/2017/02/24/middleeast/iraq-conducts-first-airstrikes-against-isis-in-syria/index.html
4. Amal Movment
5. Jubin Goodarzi, Iran and Syria:TheEndOf The Road (Washington: part of the Woodrow Wilson Center’s Viewpoints Series, 2015), 1-5.
6. Aniseh Bassiri Tabrizi and Raffaello Pantucci, Understanding Iran’s Role in the Syria Conflict (RUSI.ORG, London, Sw1A2ET United Kingdom, Royal United Services Institute for Defence and Security Studies, 2016), 78.
7. Syria, Iran, and the Mideast Conflict,Backgrounder by Esther Pan July 18 (2006)
8. Dina Esfandiary and Ariane Tabatabai, “Iran’s ISIS Policy,” The Royal Institute of International Affairs 19(2015): 5.
9. Sovereign equality of states
10. Saeed Bagheri, “The Iranian Military Intervention in Syria as a Matter of Jus Contra Bellum?”.April17, 2018. https://leidenlawblog.nl/articles/the-iranian-military-intervention-in-syria-as-a-matter-of-jus-contra-bellum.
11. Human Rights Council,UN, 2016
12. Bagheri, op.cit.
13. A/RES/63/308
14. UN.Org/General-Assembly, 2018
15. سید قاسم زمانی و سورنا زمانیان،«مسئولیت حمایت در بحران سوریه»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی ۳(۱۳۹۵)، ۶۳۰.
16. همانجا
17. Sean D. Murphy, “The Doctrine of Preemptive Self-Defense”, Villanova Law Review, Forthcoming, GWU Legal Studies Research Paper, GWU Law School Public Law Research Paper, 140(2005), 701, https://ssrn.com/abstract=707523.
18.شیوا علی محمدی،«بررسی مشروعیت حضور نظامی ایران در مخاصمه مسلحانه سوریه در پرتو اصول حقوق بین الملل»، فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام ۷۰ (۱۳۹۶)، ۱۶۶.
19.سید قاسم زمانی و سورنا زمانیان،«شناسایی بازیگران غیردولتی در درگیری های نظامی سوریه»، مجله تحقیقات حقوقی ۷۳(۱۳۹۵)، ۹۴.
20. S/RES/2249 2015
21. Portela Clara,” The EU Sanctions against Syria: Conflflict Management by other Means”, Singapore Management University 30(2012): 151
22. News European Parliament,15-03-201
23. Security Council Provisional Verbation Record 11 september 2018.
24. Fouad Hamdan and Shiar Youssef, “Iran as an Occupying Force in Syria,” Middle East Institute 634(2014), 6.
25. Fulton, Joseph, “ Iranian Strategy in Syria” Institute for the Study of War and Ael’s Critical Threats Project 4(2013), 227.
)