جایگاه حمایتهای حقوقی از کودکان در فضای مجازی با تأکید بر حق تربیت دینی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

2 دانشیار، گروه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مفید قم، قم، ایران

3 استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده علوم انسانی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.

چکیده

امروزه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات به خصوصی‌ترین لایه‌های زندگی بشر نفوذ کرده و دایره شمول آن، هر روز بیشتر از دیروز می‌شود. با اذعان به فواید این تکنولوژی، شواهد موجود مؤیّد این مسئله است که اگر در بهره‌مندی از آن استاندارد‌های لازم رعایت نشود آثار زیانبار و غیر قابل جبرانی به بار خواهد آورد. این فن‌آوری بر تمامی اقشار سِنّی جامعه اثر مستقیم و غیر مستقیم دارد، اما به نظر می‌رسد کودکان با توجه به ویژگی‌های خود مهمترین قربانی مضرات این پدیده باشند؛ چرا که از توانایی‌های لازم برای بهره‌مندی سالم و مثبت از این تکنولوژی، برخوردار نیستند. این نوشتار از میان حقوقی که برای کودکان در استفاده از فن-آوری وجود دارد ، بر حق تربیت کودک تاکید نموده تا درفضای مجازی با تأسی از نظام تربیت دینی و آموز ه های اسلامی، فرصت ها و زمینه هایی را برای مخاطبین وکاربران به ویژه کودکان فراهم نماید و برای هویت سازی دینی، تقویت انگیزش درون انسانی و تربیت رسانه ای ایفای نقش نموده و درترویج احقاق حق تربیت درکودکان در فضای مجازی ‌بتوان از تضییع حق تربیت آنان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات درفضای مطلوب وسالم جلوگیری کرد، و از سوی دیگر با برشمردن علل وعوامل آسیب پذیر ی درفضای مجازی موجود با ارایه شیوه های پیشگیرانه از این گونه جریانات آسیب زا درجهت مصالح ومنافع عالیه کودکان گام های موثر وکارآمدی برداشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the Impact of Cyberspace on the Abuse of the Right to Raise a Child with Emphasis on Religious Education

نویسندگان [English]

  • Mohamad Ali Badami 1
  • Mohamad Mahdi Meghdadi 2
  • Marzia Pilevar 3
1 PhD student, Department of Islamic Jurisprudence and Fundamentals, Islamic Azad University, Hamadan Branch, Iran.
2 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Law and Political Sciences, Mofid University of Qom, Mofid University of Qom, Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Humanities, Hamedan Branch, Islamic Azad University, Hamedan, Iran.
چکیده [English]

Today, information and communication technology has penetrated the most private strata of human life and its scope is becoming more and more than yesterday. Acknowledging the benefits of this technology, the available evidence confirms that if the necessary standards are not used in its use, it will have harmful and irreparable effects. This technology has a direct and indirect effect on all age groups of society, but children seem to be the most important victims of this phenomenon due to their characteristics; Because they do not have the necessary capabilities to use this technology healthily and positively. Among the rights that exist for children in the use of technology, this article emphasizes the right of educating children to create opportunities and contexts for audiences and users, especially children, in cyberspace by establishing a system of religious education and Islamic teachings. And to play a role in building religious identity, strengthening human motivation and media education, and in promoting the realization of the right to education in children in cyberspace, can prevent the abuse of their right to education in the use of information and communication technology in a desirable and healthy environment, and On the other hand, by enumerating the causes and factors of vulnerability in the existing cyberspace, by presenting preventive methods against such harmful currents, effective and efficient steps were taken towards the higher interests and interests of children.

کلیدواژه‌ها [English]

  • right
  • child
  • cyberspace
  • right to education
  • religious education

مقدمه

با توسعه و رونق فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) طی دهه های اخیر، جدای از تأثیرات مثبت و منفی آن در عرصۀ جهانی، به عنوان یک ابزار کارآمد در راستای ارتقای سطح دانش بشری از آن نام برده شده است؛ زیرا می تواند زمینۀ پرورش تفکر، شکوفایی استعداد، افزایش مهارت های فردی و اجتماعی و آموزشی را برای افراد انسانی فراهم نماید. بااین حال در عصر کنونی با افزایش دسترسی به اینترنت و استفاده گسترده از تلفن های هوشمند توسط کودکان، در فضای مجازی و رسانه ای که شاید یکی از مدرن ترین محیط های مؤثر در تربیت به شمار می آید، تبدیل به یک منبع نگران کننده شده است و تربیت و پرورش فضائل اخلاقی در کودکان را در فضای سایبری به موضوع روز نهادهای علمی و فرهنگی تبدیل نموده است. چنین رفتارهایی به وسیله رسانه های ارتباطی همچون برنامه های تلفن همراه نظیر شبکه های مجازی، ایمیل ، اتاق های گفت وگو (چت آنلاین) و ... با محتویات تهدیدات اینترنتی، اشاعه ناهنجاری های اخلاقی، سوءاستفاده جنسی، استثمار آنلاین، مزاحمت های سایبری، آموزش ناهنجاری ها و ... در حال گسترش است و موجب تضییع حق تربیت کودکان معصوم شده است. این پدیده فراتر از محدودیت ها و مرزهای جغرافیایی، نژادی، طبقاتی، مذهبی و فرهنگی علیه کودک دیده می شود و فراگیری آن به حدی است که تمام ابعاد زندگی وی را در برمی گیرد. به تعبیری قاره ششم یا فضای مجازی بیشترین مکان و جمعیت جهان به ویژه کودکان را به خود اختصاص داده است. ازاین رو، یکی از مسائل مهم تربیتی در این حوزه توجه به سبک تربیتی به تعلیم اخلاقی کاربران یعنی کودکان در فضای مجازی است که می توان با بهره برداری از آموزه های دینی در شریعت اسلامی در پرورش دادن زمینۀ رشد و استعدادهای درونی کودکان که از تکالیف خاص والدین و مربیان در عرصه خانواده و اجتماع محسوب می شود با دستیابی به فرصت ها و تهدیدهای پنهان و آشکار در فضای مجازی به عوامل آسیب زا و مخرب، از تسلط حاکمان سلطه طلب و مستکبر با سوءاستفاده از ابزارهای رسانه ای جلوگیری کرد. افزون آنکه فرهنگ اینترنت به عنوان شبکه جهانی اطلاعات و شاهراه اصلی ارتباطات، برای انسان سطوح مختلفی از دسترسی های اطلاعاتی، فرهنگی، ارتباطاتی، آموزشی، سرگرمی و ... را فراهم آورده است که به دلیل دسترسی آسان، قادر است به محض اتصال تمامی اطلاعاتی را که در تضاد با منافع عالیه کودک نیز هست را پیش روی وی قرار دهد. به عبارت دیگر در فضای مجازی، مخاطبانی با ویژگی ها و توانایی های مختلف، محصولی یکسان دریافت می دارند. به عنوان مثال آموزش جنسی قبل از ازدواج همان گونه که در دسترس یک زوج بالغ است در دسترس کودک غیربالغ نیز قرار می گیرد. این عدم تناسب بین نیاز و عرضه اطلاعات، جهان جدید و خصوصا محیط معصومانه و حساس کودکان را دچار چالش های بی شماری نموده است. بنابراین در این نوشتار سعی بر آن است که با ارائه فرآیند تربیت دینی با تبیین و استقرار نگرش توحیدی در فرد و جامعه با تأکید و حمایت های شریعت اسلامی و اجتهادی نو از فقه پویای امامیه تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم را در پرورش مخاطبان خود فراهم نماید. لازمه چنین حمایت هایی در ابتدا یافتن جایگاه مقررات و قوانین حقوقی در جهان امروز و به دنبال آن شناخت تربیتی و اخلاقی و اجتماعی کودکان در فضای مجازی می باشد، سپس با بررسی بیان راهکارهای حمایت محور از کودکان در برابر آسیب های اخلاقی و تربیتی کودکان بتوان توسعه احقاق حق تربیت کودک و نقش آن را در جایگاه تربیت رسانه ای در فضای مجازی آشکار نمود. تحقیق پیش رو برمبنای روش توصیفی تحلیلی بوده؛ که ضمن بررسی ازمیان منابع در دسترس اعم از کتاب و مقالات ونیز تعداد محدودی از سایت های اینترنتی مورد استفاده قرار گرفته است.

۱- پیشینه پژوهش

محمد رضا رضایی والاوهمکاران1 با بیان بررسی آسیب های شبکه های مجازی بر سبک زندگی جوانان ونوجوانان، به ویژگی های جوامع مدرن و تأثیر رو به رشد اینترنت درمیان مردم اشاره کرده است و میزان تأثیر شبکه های مجازی بر زندگی نوجوانان و جوانان چه به صورت مثبت و منفی و نقش خانواده ها در کاهش آسیب های ناشی از استفاده از شبکه های اجتماعی را مطرح نموده است. نویسندگان ضمن پرداختن به تاریخچه اینترنت و مفهوم آن و علل گرایش جوانان به اینترنت و پدیده اعتیاد اینترنتی در نوجوانان به پیامدهای آن اشاره کرده و درنهایت به موارد آسیب زا پرداخته اند. به نظر می رسد نگاه به این پژوهش صرفاً از منظر آسیب های اجتماعی بوده و در زمینه مفاهیم و مبانی حقوقی سخنی به میان نیاورده است.

همچنین نکوفر و قلاوند در پژوهشی دیگر2، با بیان این نکته که به دلیل گستردگی این پدیده نوظهور و بروز و ظهور چالش ها و بحران های جدیدی که در عرصه های مختلف اجتماعی ایجاد نموده، شناخت صحیح و شیوه های برخورد با این پدیده امری لازم و ضروری به حساب می آید. یکی از دغدغه های اساسی جوامع درعصراطلاعات که جامعه ایران نیز از این امر مستثنی نبوده، مسأله اخلاق و هویت کودکان عمومی است. اخلاق و هویت کودکان اجتماعی به عنوان مجموعه ای از ارزش ها و قواعد رفتار در جامعه است. براین اساس اخلاق و هویت کودکان اجتماعی، حوزه ای از فرهنگ عمومی یک جامعه را تشکیل می دهد که شامل عقاید، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی جامعه محسوب می شود. لذا با توجه به اهمیت مقوله فرهنگ در جامعه ایران و از سوی دیگر تهدیدات و فرصت های موجود در فضای مجازی نویسندگان مسأله اخلاق و هویت کودکان در فضای مجازی و آثار آن را در قالب یک پژوهش علمی ـ مروری مورد مطالعه قرار داده اند.

شجاعت و عرفانی3، در مقاله دیگری با عنوان «آسیب شناسی فضای مجازی در تعلیم و تربیت کودکان» بر این باورند که گسترش فضای مجازی و اینترنت آسیب های گوناگونی در زمینه تعلیم و تربیت در فضای مجازی برای کودکان ایجاد نموده است؛ از جمله می توان به مواردی همچون دسترسی آسان به منابع غیراخلاقی، تضعیف باورهای دینی و القای شبهات و تعارض ارزش ها اشاره کرد. در ادامه به سایر آسیب های شخصیتی و ابعاد خانوادگی در فضای مجازی بر کودکان و شکاف نسل ها، پرداخته شده است. شاید بتوان با بیان موضوع مقاله درپیش رو با هدایت و نظارت والدین در کنار شناخت و آگاهی از آسیب های موجود در فضای مجازی، از بهترین راهکارها در جهت رفع آسیب های فضای مجازی بهره مناسب را برد.

۲- ادبیات پژوهش

۲-۱- اسناد حقوقی بین المللی عام و منطقه ای

با پیدایش نظام بین المللی حقوق بشر و تدوین اسناد آن از همان ابتدا حمایت از گروه ها و اقشار آسیب پذیر خاصه کودکان به طور جدی مورد توجه قرار گرفتند. بر مبنای این اسناد کودکان به عنوان قشری آسیب پذیر در جامعه بنا به حیثیت و کرامت انسانی خود حق دارند در برابر کلیه اشکال خشونت مورد حمایت قرار بگیرند. بی تردید تدوین اسناد بین المللی حقوق بشر و استانداردهای بین المللی به عنوان یک ابزار قانونی، ساختار و چهارچوبی مطمئن جهت تحقق حقوق کودک، بر اساس مفاهیمی چون کرامت انسانی، برابری، عدالت و عدم تبعیض ارائه نموده که آن را می توان به عنوان گامی اساسی در جهت تضمین دسترسی کودکان به دریافت اطلاعات همراه با حفظ حریم خصوصی و رعایت منافع عالیه اش در فضای مجازی تلقی نمود.

۲-۱-۱- اعلامیه جهانی حقوق بشر4 به عنوان اولین دستاورد کمیسیون حقوق بشر با حضور بیش از ۵۰ کشور بدون هیچ گونه رأی مخالفی، همراه با گسترده ترین تنوع ایدئولوژیکی و فرهنگی در ۳۰ ماده، به تاریخ ۱۰ دسامبر سال ۱۹۴۸ توسط مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید. این اعلامیه بر «کرامت انسانی» استوار بوده و ارزش هایی همچون: آزادی، برابری، عدالت و صلح در واقع اساس حقوق انسانی مطرح شده در آن را نشان می دهد. ازآن رو بر اساس چنین مبنا و شالوده ای، اعلامیه جهانی حقوق بشر به عنوان سندی مرجع در عرصۀ بین الملل می تواند به نوعی حامی حیثیت و شخصیت افراد در تمام محیط های اجتماع تلقی گردد و بی شک کودکان به عنوان افرادی آسیب پذیر از حمایت افزون تری برخوردار خواهند بود.

۲-۱-۲- از سویی دیگر در ماده ۳ این اعلامیه این گونه بیان شده است که: «هرکس حق دارد از زندگی و آزادی و امنیت شخصی برخوردار باشد.»5 در این ماده اعلامیه از «امنیت شخصی افراد» سخن گفته است، به این صورت که افراد بایستی در هر مکانی که حضور دارند احساس امنیت نموده یعنی از بروز تعرضات و تهدید های احتمالی در امان باشد. بنابراین زمانی که کودک در فضای مجازی حضور پیدا می کند باید اطمینان حاصل نماید که هیچ گونه خشونتی وی را تهدید نمی نماید و این چنین امنیت شخصی به عنوان حمایت از کرامت جسمی و تربیتی آنان به شمار می رود.

۲-۱-۳- یکی دیگر ازموارد قانونی در راستای حمایت از کودکان اگرچه در «اعلامیه ژنو حقوق کودک ۱۹۲۴»6 بوده ولیکن پس از تصویب این اعلامیه با شکل گیری سازمان ملل متحد و تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب سال «۱۹۴۸» در اصل ۲۵ بند ۲، مسأله حمایت از کودکان را مطرح می کند. با توجه به وضعیت خاص کودکان و ضرورت حمایت هرچه بیشتر از آنان، کمیسیون توسعۀ اجتماعی سازمان ملل متحد7 اقدام به طرح اصول اعلامیه حقوق کودک نمود؛8 که سرانجام این اعلامیه در ۱۰ ماده توسط مجمع عمومی سازمان ملل در سال «۱۹۵۹» به تصویب رسید. در مقدمه این اعلامیه بیان شده است که کودکان به دلیل عدم تکامل رشد بدنی و فکری خود باید مورد حمایت قرار بگیرند و از تمام افراد به ویژه پدر و مادر، مقامات و مسؤولین دولتی و غیردولتی خواستار رعایت حقوق این قشر آسیب پذیر در جامعه می باشد.9 در این اعلامیه «ماده ۲» (کودکان باید ازحمایت ویژه ای برخوردار بوده و در جهت توسعه فکری، ذهنی، اخلاقی و معنوی آنان، می بایست در محیطی سالم به طور محترمانه و موافق با شأن و حیثیتشان پرورش پیدا کنند ...).10 همان طور که مشاهده می شود این اصل «توسعه فکری، ذهنی و اخلاقی» را بیان و به طور غیرمستقیم به محیط های آموزشی شامل خانواده و مدرسه و حتی فضای مجازی تأکید می کند. چراکه کودکان در چنین محیط هایی به پرورش و توسعۀ فکری و ذهنی خود می پردازند. و همچنین «ماده ۷» آن به طور غیرمستقیم بیانگر حمایت از کودکان در فضای مجازی می باشد. (.... در امر آموزش و راهنمایی کودکان باید مصالح و منافع عالیه کودک مورد توجه قرار گیرد ...).11 این ماده بی تردید به یکی از اصول مهم و اساسی در جهت حمایت از کودکان و حفظ حقوق آنان اشاره کرده است.

۲-۱-۴- میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مشتمل بر ۵۳ ماده در دسامبر سال ۱۹۶۶ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسید.12 اگرچه اصولی همچون شناسایی حیثیت ذاتی و حقوق برابر انسان ها در اعلامیه جهانی حقوق بشر به عنوان کمال مطلوب انسان آزاد می باشد، ولیکن دستیابی به این شرایط به وسیله بهره مندی افراد از حقوق مدنی و سیاسی میسر می باشد.13 می توان از واژۀ «هیچ هیچ کس» در این ماده به صورت مطلق و کلی که به کاررفته آن را به افراد آسیب پذیری همچون کودکان هم تسرّی داد. با توجه به نظریه تفسیری شماره ۲۰ کمیته حقوق بشر در رابطه با این ماده می توان به حمایت از کودکان در برابر تهدیدها در فضای مجازی دست یافت، به این نحو که کمیته در تفسیر خود از این ماده این گونه بیان می دارد که «هدف از مفاد این ماده را حفاظت و حمایت از کرامت و تمامیت جسمانی و روانی افراد دانسته و دولت ها را هم موظف به اتخاذ تدابیر و اقداماتی در جهت منع هرگونه مجازات و رفتار غیرانسانی می داند ... همچنین این کمیته بیان می دارد که ممنوعیت هرگونه مجازات در این ماده صرفاً شامل اعمالی که ایجاد درد فیزیکی نماید، نمی باشد بلکه آسیب های روانی را هم شامل می شود.»14

۲-۱-۵- میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصوب «۱۹۶۶»15 به عنوان سندی لازم الاجرا می تواند دربرگیرندۀ حمایت از کودکان در فضای مجازی تلقی گردد. زیرا که ازجمله حق های مطرح شده در حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن گونه که در متن میثاق آمده است «حق بر آموزش و پرورش» می باشد. که به عنوان حقی اساسی و بنیادین برای رشد و اعتلای فکری کودکان محسوب می گردد. براین اساس در ماده ۱۳ بند ۱ این میثاق بین المللی ذکر می کند: «هدف از آموزش و پرورش باید توسعۀ کامل شخصیت انسانی و حس کرامت آن باشد و احترام به حقوق بشر و آزادی های بنیادین را تقویت نماید ... .»16 این ماده دو نکته اساسی در رابطه با هدف آموزش و پرورش در جامعه را بیان می کند، به گونه ای که بسط و گسترش محیط های آموزشی و همچنین ایجاد زمینه های آن علاوه بر اعتلای سطح فکری و ذهنی کودکان، باید در جهت توسعۀ شخصیت انسانی و حس کرامت در میان آنان باشد، که این خود می تواند نمودی از احترام به حقوق و آزادی های اساسی و بنیادین انسانی تلقی گردد.

۲-۱-۶- پیمان نامه حقوق کودک (CRC) در سال ۱۹۸۹ در مجمع عمومی سازمان ملل توسط ۱۹۲ کشور به تصویب رسیده است. 17 این پیمان نامه ازجمله گسترده ترین و جامع ترین سند بین الملی در حال حاضر نسبت به حمایت از کودکان در تمام ابعاد زندگی آنان به شمار می آید و همچنین بیشترین و گسترده ترین پذیرش را در سطح جهان داشته است. به نوعی بنا به گزارش جهانی خشونت علیه کودکان ۴۲ ماده این پیمان نامه «حقوق مدنی و سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را مطرح می کنند که برای پرداختن به نیاز های خاص کودکان تنظیم و تدوین شده است.»18 براین اساس با توجه به این مسأله که پیمان نامه حقوق کودک حمایت های گسترده و عامی از کودکان در محیط های گوناگون نموده است؛ بااین حال با توجه به ظهور اینترنت در عصر حاضر پیمان نامه حقوق کودک ظرفیت قابل توجهی در معطوف نمودن قوانین و سیاست های ملی کشورها در حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی خواهد داشت.

۲-۲- مفهوم کودک

تعریف کودک در حقوق بین المللی با حقوق داخلی متفاوت است. در بُعد بین المللی از مهم ترین اسناد در حوزۀ حقوق بشر نسبت به حقوق کودکان، پیمان نامه حقوق کودک است که از جمله اسنادی است که کودک را بر مبنای ویژگی ظاهری سن به عنوان معیاری ملموس و قابل اندازه گیری تعریف نموده است. مطابق ماده ۱ این کنوانسیون: «کودک به افراد زیر ۱۸ سال اطلاق می گردد؛ مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا دربارۀ کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود.»19 نکته ای که در ماده مزبور وجود دارد و باید به آن اشاره شود این است که این ماده صرفاً به پایان دوران کودکی اشاره می کند و دربارۀ شروع این دوران بحثی نشده است. نکته بعدی اینکه در این ماده مقرر می دارد: «مگر اینکه طبق قانون درباره کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود.»20 مفهوم این جمله این است که در کنوانسیون علاوه بر اینکه سن مشخصی برای پایان دوران کودکی تعیین شده است به این نکته توجه شده که ممکن است پایان دوران کودکی در برخی قوانین داخلی با توجه به فرهنگ و عرف آن جامعه، کمتر از ۱۸ سال باشد. از سویی دیگر کنوانسیون، سن بلوغ و رشد را از یکدیگر تفکیک نکرده است و گویا سن بلوغ و سن رشد را یکی می داند؛ یعنی رسیدن کودک به ۱۸ سالگی، اهلیت اجرای مستقیم تمام حقوقش را به وی می دهد و به طور کلی می تواند مستقل عمل کند.21 در تعریف کودک و تعیین حدود و ثغور آن در نظام حقوقی ایران اختلاف نظرهای فراوانی وجود داشته و تعیین سنین نوزادی و کودکی و چگونگی تشخیص آن محل مناقشه است. برخی کودک را «مترادف صغیر و بلوغ را معیاری برای سنجش کودکی»22 تلقی می کنند، و برخی «رشد عقلی» را مرز میان کودکی و غیر آن دانسته اند.23 همچنین عده ای بر این باورند که در حقوق ایران و قانون مدنی، شروع دوران کودکی با تولد طفل آغاز می شود: در اصطلاح حقوقی، صغیر به کسی گفته می شود که از نظر سن، به نمو جسمانی و روحی لازم برای زندگانی اجتماعی رسیده باشد.24 برخلاف نظریۀ فوق برخی معتقد بر این هستند که شروع دوران کودکی از زمان انعقاد نطفه است. به طوری که به نظر می رسد از نظر زیستی، جنین وجودی مستقل داشته و موجودی زنده محسوب می شود؛ هرچند وجود وی وابسته به مادر است.25 با توجه به نظرات مطرح شده در باب شروع دوره کودکی با استنباط از مواد قانون مدنی و همچنین قانون مجازات اسلامی، شروع این دوره از زمان حمل محسوب می شود زیرا که قانون برای جنین در این دوران، حقوقی همچون حق حیات را به رسمیت شناخته است. اما در رابطه با تعیین پایان سن کودکی باید گفت که مشخص ساختن آن امری پیچیده است و در جنبه های گوناگون به یک صورت نیست. قوانین داخلی در حقوق ایران که مبتنی بر فقه امامیه بوده (صرف نظر از احوال شخصیه و امور خاص ایرانیان غیرشیعه) در موارد گوناگون سنین مختلفی را لحاظ نموده اند. قانونگذار در قانون مدنی معیار پایان دوره کودکی را در تبصره ۱ ماده ۱۲۱۰ بلوغ شرعی می داند: «سن بلوغ در پسر پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام قمری است»؛ همچنین در قانون حمایت از کودکان مصوب ۱۳۸۱ باوجود اینکه تعریفی از کودک بیان ننموده است، ولیکن در «ماده ۱» این قانون با توجه به حمایت خاص قانونگذار از اشخاص زیر ۱۸ سال می توان پایان دوران کودکی را این سن قلمداد نمود.26 به نظر می آید که با توجه به اختلاف موجود در تعریف کودک، بهترین راهکار استناد به ماده ۱ کنوانسیون حقوق کودک می باشد به این معنی که یا هیجده سال ملاک است یا سن کودکی طبق قانون داخلی یا با توجه به آن تعیین می شود. قبول این اختلاف ازاین جهت می تواند توجیه شود که چون قوانین باید در صدد استانداردسازی شرایط استفاده کودکان از فضای مجازی باشند و این همان راه میانه بین حفظ امنیت و حق دسترسی است، در نتیجه می تواند بهترین راهکار برای جلب همکاری قانونگذار برای حرکت در جهت منافع عالیه کودک باشد.

۲-۳- شناسایی حق کودک بر تربیت

تربیت به معنی وسیع کلمه در اصطلاح، عبارت از هر عملی یا فعالیتی که واجد اثر بر روی جسم و روح و شخصیت و یا شایستگی مادی و معنوی فرد باشد.27 واژه تربیت بر پرروش دادن استعدادهای انسانی یعنی فراهم نمودن زمینه رشد استعدادهای آدمی دلالت می کند. 28 به تعبیر برخی از صاحب نظران تربیت یعنی: پرورش دادن استعدادهای درونی که بالقوه در یک شی موجود است، یعنی به فعلیت درآوردن و پروراندن آن. تربیت به طور کامل عملیاتی است که در آن کودک در حال رشد آماده می شود درعین حال که استعدادهای او شکوفا می شود تا عضوی سازگار و مناسب در جامعه باشد و به هدف والای انسانیت برسد.29 واژه تربیت، بر پرورش دادن استعدادهای دورنی انسان و ایجاد زمینۀ رشد کودکان دلالت دارد. مقصود از تربیت؛ ایجاد دگرگونی های مطلوب در تن و روان است. تربیت، یکی از تکالیف خاص والدین، مربیان و سرپرستان قانونی در عرصۀ خانواده و اجتماع است. ازآنجاکه منبع دریافت سبک تربیتی برای فرد مسلمان از اهمیت خاصی برخوردار است؛ بی تردید مطمئن ترین و مطلوب ترین منبع، سبک تربیتی و زندگی پیامبر و ائمه اطهار (ع) است؛ بنابراین با مراجعه به سیرۀ اهل بیت (ع) معلوم می شود که آنان سبک ویژه ای در تربیت فرزندان داشته اند که در آن، اصول و روش های تربیتی خاصی به کار گرفته اند.30 به هرحال، اصل ضرورت تربیت را کسی انکار نمی کند، ولی اختلاف نظر بر سر اهداف و روش های تربیت است. عمده مطالب در اهمیت تربیت کودک می باشد که شاید نوع اختلاف در روش ها باشد. بوعلی سینا در این باره می گوید: «درباره فرزند ـ طفل ـ باید سنت شود که پدر و مادر او را در تربیت عهده دار شده و مادر در امور خاص مربوط به او و پدر در مخارج به وظیفه خود عمل نمایند.»31 اهمیت و ضرورت تربیت به ویژه در کودکان از اهداف نهایی انسان شمرده می شود و باید خود انسان به سرمنشأ آن اعتقاد و ایمان داشته باشد تا مثمرثمر واقع گردد. امام خمینی در این باره می گوید: «خدای تبارک و تعالی تعلیم و تربیت کرده است انبیاء را و ارسال کرده آنها را برای تربیت و تعلیم کافّه ناس.»32 بنابراین آنچه به نظر می رسد اینکه؛ از منظر اسلام، تربیت و پرورش فضائل اخلاقی در کودکان، یکی از وظایف عمده و اساسی والدین و مربیان و دیگر سرپرستان و از حقوق حمایتی آنان می باشد که با تأکید بر روایات معتبر، ضرورت تربیت کودک را دوچندان می نماید. استاد مطهری در این باره می نویسد: «اینکه گفته اند العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر» اختصاص به علم ندارد، بلکه باید گفته شود: «التربیه فی الصغر کالنقش فی الحجر» کودکی که در کودکستان است جنبۀ پذیرش در او بیشتر است.33 این عبارت استاد بیانگر تأثیرگذاری تربیت همچون اثر علم و دانش آموزی در کودکی نقش آن بر سنگ ماندگاری دارد و مبتنی بر دیدگاه امام خمینی است «تربیت ها باید از اول باشد. از همان کودکی تحت تربیت آنان قرار بگیرد و بعد هم در هر جا که هست یک مربی هایی باشند که تربیت کنند انسان را و تا آخر عمر هم انسان محتاج به این است که تربیت شود. انبیا هم که آمده اند از طرف خدای تبارک و تعالی برای همین تربیت بشر و برای انسان سازی است.»34

با بررسی پیرامون این موضوع؛ می توان گفت، تربیت به معنای پرورش و پروراندن است و پروراندن هر چیزی به کمال رساندن آن است تا تمام قابلیت های آن شکوفا شود. بنابراین، تربیت انسان پرورش دادن جسم و روح اوست به گونه ای که به کمال شایسته خود برسد. به عبارت دیگر تربیت در انسان به معنای فراهم آوردن زمینه رشد و پرورش استعدادهای درونی و قوای جسمانی و روانی او برای وصول به کمال مطلوب است و این کار درواقع عملی آگاهانه با هدف رشد دادن، ساختن، دگرگون کردن و شکوفا کردن استعدادهای مادرزادی بشر ازجمله کودکان می باشند.

۳ -۳- نقش سازنده مفهوم محیط در تربیت

منظور از محیط مجموعه شرایط و عواملی است که افراد را در خود شناور می کند و آنها را تحت تأثیر قرار می دهد، مثل غذا، دارو، فرهنگ و اخلاق، عوامل فیزیکی چون نور، حرارت، سروصدا، عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، شرایط طبیعی و جغرافیایی.35 تأثیر محیط در تکوین شخصیت کودکان انکارناپذیر است، رفتاری را که در خانواده در قبال کودک در پیش می گیرد اثر محسوسی در رشد اجتماعی و شخصیتی او به جا می گذارد، چون رفتار خانوادگی یکنواخت نیست درنتیجه کودکان با تفاوت ها و دیدگاه های متفاوت از یکدیگر رشد می کنند.36 همین طور باید توجه داشت که تربیت تنها، شامل محیط رسمی خانه و مدرسه نمی شود، بلکه عوامل گفت وشنود همگانی را نیز که جاذبه غیررسمی دارد، دربرمی گیرد؛ بنابراین تربیت جنبه واحد ندارد، بلکه دارای جنبه های گوناگون است.37 می توان اذعان نمود که فضای مجازی و رسانه ای یکی از محیط های مؤثر در تربیت به حساب می آید. حال هرچه محیط با معیارهای دینی منطبق باشد، شرایط برای تربیت دینی بیشتر فراهم خواهد بود. اثر سازنده تربیت در فضای مجازی به عنوان یکی از مدرن ترین محیط های تربیتی یک اولویت فوری به حساب می آید. کودکان و نوجوانان نسل امروز که از ارتباط بیشتری نسبت به کودکان دیروز با محیط رسانه ها و فضای مجازی برخوردار هستند، به شدت درمعرض خطرات احتمالی ناشی از فساد محیط تربیتی فضای مجازی نیز می باشند.

٣-٤- مفهوم فضای رسانه

رسانه های جمعی ابزارهایی هستند که از طریق آنها می توان به افرادی نه به طور جداگانه یا با گروه های خاص وهمگون، بلکه با جماعت کثیر یا توده ای از مردم به طور یکسان دسترسی پیدا کرد.38 در طول تاریخ بشر رسانه های ارتباطی گوناگونی مورد استفاده جوامع بشری واقع شده اند که دارای کارکردهای متفاوتی بوده و حکم شمشیر دولبه را دارد که گاهی مورد سوءاستفاده قرار گرفته و از جنبه های منفی آن بهره گرفته می شود. از سوی دیگر، گسترش فناوری رسانه ای، نظام جهانی ارتباطات را رقم زده است. و بدین ترتیب راه نفوذ در تمامی کشورها را برای کشورهایی که به دنبال صادرات فرهنگ خود به سایر بلاد هستند، هموار کرده است.39 بنابراین می توان اذعان کرد که امروزه رسانه ها و به طور خاص فضای مجازی به عرصه ای برای صدور فرهنگ تبدیل شده و در بسیاری موارد حاکمان سلطه طلب و مستکبر با سوءاستفاده از امکانات رسانه ای به تغییر فرهنگ و سبک زندگی سایر ملت ها پرداخته و به دنبال کسب منافع مادی برای خود بوده اند. این گونه دخالت در فضای مجازی، موجب به وجود آمدن محیطی ناسالم، مخّرب، ضد فرهنگ و خشونت زا شده است که تربیت و اخلاق کاربران و مخاطبان و به ویژه کودکان را باچالش های مهم روبرو کرده است.

٣- ٥- مفهوم فضای مجازی

برای به وجود آمدن سیستمی صحیح و کارآمد در برابر مشکلاتی که فناوری های جدید برای جوامع گوناگون ایجاد می کنند، شناخت آن پدیده و قابلیت های آن بسیار با اهمیت است.40 لذا در ابتدا مفهوم فضای سایبر و تفاوت آن با اینترنت و گستره آن را باید مورد بررسی قرار داد. سایبر 41از مفاهیم جدیدی است که با ظهور اینترنت به وجود آمده است و وابستگی تام و تمام با آن دارد. از لحاظ لغوی در فرهنگ های مختلف به معنی مَجازی و غیرملموس و مترادف با لغت انگلیسی ورچوال42 است. از این رو سایبر اسپیس43 را معادل «فضای مجازی» دانسته اند. در همین معنا ترکیبات دیگری نظیر «جامعه مجازی» یا «شهروند مجازی» و «فروشگاه های مجازی» و امثال آن مطرح می شود، همه این ترکیبات در فضای مجازی مطرح می شوند.44 همچنین در برخی از اسناد رسمی ترکیب «فضای تولید و تبادل اطلاعات» با شکل اختصاری «فتا» به عنوان معادل مفهومی سایبر اسپیس مطرح شده است. با توجه به این معانی از فضای سایبر تعاریف گوناگونی ارائه می شود: «فضای سایبر یا فضای مجازی یا فضای رایانه ای عبارت از مجموعه محیط هایی همچون اینترنت است که اشخاص در آنها بدون حضور فیزیکی در کنار یکدیگر، از طریق رایانه ها یا دیگر وسائل ارتباطی، ارتباط برقرار می کنند.45 در تعریفی دیگر آمده است سایبر اسپیس یا محیط مجازی، فضای غیرملموسِ موجود در شبکه های بین المللی است که در این محیط تمام اطلاعات راجع به روابط افراد، فرهنگ ها، ملت ها، کشورها و به طور کلی هرآنچه در کره خاکی به صورت ملموس و فیزیکی وجود دارد در یک فضای مجازی به شکل دیجیتالی وجود دارد و قابل استفاده و دسترس استفاده کنندگان و کاربران است و از طریق رایانه، اجزای آن و شبکه های بین المللی به هم مرتبط هستند.» اما در تمامی تعاریف استفاده از ابزار متصل به اینترنت و حضور در فضای سایبر یکسان است. ناگفته نماند که با توجه به گستردگی مفهوم سایبر و اطلاق آن به تمام افعال و اقدامات واقع شده در محیط شبکه های بین المللی ازجمله اینترنت و بی شمار بودن مصادیق سایبر، به توصیه متخصصان و دانشمندان صاحب نام این علم، یافتن لغت معادل یا ترجمه آن به زبان های دیگر، به دلیل مفهوم لغوی این واژه در سطح بین المللی، مجاز نیست چرا که ممکن است دایره شمول و مفهوم آن را محدود کند؛ به همین دلیل برگردان آن به فارسی نیز کمی مبهم است؛ سایبر یعنی علم فرمان، یعنی هوش مصنوعی و شاید از نظر اهل فن یعنی دنیای صفر و یک. براین اساس صاحب نظران برای جلوگیری از اشکالات حقوقی ای که در نتیجه ابهام مفهوم سایبر به وجود خواهد آمد توصیه می کنند که مانند واژه تلفن که در سطح بین المللی مفهوم یکسانی دارد و در همه نقاط جهان به یک معنا و لفظ مشترک به کار می رود، واژه سایبر نیز باید با یک لفظ مشترک بین المللی استعمال شود.46 تا از این طریق مفهومی مورد توافق و مورد عمل از آن به دست داد. بنابراین فضای مجازی شامل انتقال سریع اطلاعات به صورت دیجیتال در سراسر جهان است. مکانیسم فضای سایبری نسبتاً ساده است. هر داده ای که بتواند به صورت یک فرمت قابل تشخیص برای رایانه تبدیل گردد می تواند در فضای سایبری انتقال یابد.47 به عبارتی دیگر فضای مجازی رایانه ای به مکانی الکترونیک اطلاق می شود که در آن گروهی از افراد با یکدیگر دیدار و مباحثه می کنند. از نظر فنی نیز فضای مجازی به معنای فضای اطلاعاتی که به وسیله سیستم های رایانه ای شبکه های دیجیتالی که نهایتاً با «مادر» همه شبکه ها یعنی «اینترنت»48ارتباط پیدا می کنند، می باشد.49 همان طور که رایانه های شخصی و فناوری جهانی دسترسی به اینترنت در سراسر جهان را گسترش می دهند کودکان بیشتری در سراسر جهان به هم مرتبط می شوند. امروزه میلیون ها کودک و نوجوان با اینترنت و فناوری ارتباطات در سبک زندگی شان رشد کرده و بزرگ شده اند، آنها هرگاه به دنبال جواب یک سؤال یا انجام یک فعالیت اجتماعی باشند به طور غریزی ابتدا به سراغ اینترنت می روند. در سطح جهانی کودکان و نوجوانان یکی از بزرگ ترین گروه های کاربران فناوری اطلاعات جدید، اینترنت، ایمیل، اتاق های چت، وبلاگ، گروه های خبری، بازی های آنلاین، وب کم، گوشی های تلفن همراه هوشمند و ... هستند.50 اساساً می توان گفت در جهان یک فرهنگ دیجیتال51 یا اینترنت در حال ظهور است. به طور دقیق تر کودکان و نوجوانان این فرهنگ را ایجاد کرده و نماینده آن هستند. کودکان و نوجوانان مرتباً در فعالیت های اینترنتی بی شماری شرکت می کنند که شامل ارتباطات اجتماعی با یکدیگر نیز می شود. مطمئناً این مایه تعجب نیست که همه می دانند جوامع به طور آهسته و بر اساس خواسته ها و نیازهای جوانان تغییر می کنند. بنابراین منظور از فضای سایبرنتیک، مجموعه سخت افزارهای تسهیل کننده ارتباطات، میان انسان ها و ماشین، نیست؛ بلکه خود آن ارتباطات است؛ درواقع به واسطه پیوند مضاعف فضا و معنا در فضای سایبرنتیک، می توان آن را یک رسانه ارتباطی و درعین حال، جایی برای گردآمدن مردم دانست. 52

۴- جایگاه تربیت در فضای مجازی بارویکرددینی

مفهوم مؤلفه های تربیتی در دنیای رسانه به ویژه در فضای مجازی در عصر مدرنیزه امروز از جایگاهی بس مهم برخوردار است، هرچند درمیان رسانه های تعاملی مدرن در مقابل با رسانه های سنتی و معمولی، فضای مجازی در عصر کنونی مخاطبان بسیاری، ازجمله کودکان را به خود اختصاص داده که از طریق شبکه جهانی اینترنت، اطلاعات بی شماری را در سراسر دنیا با فناوری مطلوب مبادله می کند، که از این گذرگاه می توان از ساختار دور و نزدیک ازنظر تربیتی به ویژه تربیت دینی و اخلاقی امکان تحقق تربیت را برای کودکان فراهم نمود. به تعبیر دیگر فاصله های مکانی و حتی زمانی مانعی برای دسترسی نبوده و با شکسته شدن تمامی مرزها، دستیابی به هرگونه اطلاعات ودانش فراگیر اعم از علمی و تحقیقاتی و دیگر علوم رفتاری و اخلاقی و نیز اعتقادی و حتی ضد اخلاقی و هنجارشکنانه را به سهولت می توان به وضوح توسط کاربران دریافت و ارسال کرد. هرچند برخی بر این باورند که با توجه به پذیرش اصل اساسی تحول در فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی و رشد شتابان فناوری های نوین و عدم کنترل واقعی آن توسط عاملان تربیتی، مطلوب ترین گزینه پیش روی سیاست گذاران و کنش گران تربیت دینی (اسلامی) در جامعه همسو شدن با این تحولات به نحو منطقی و عالمانه است. درواقع با تجدیدنظر در معنی و مفهوم مؤلفه های تربیت دینی و ارائه تلقی های نو و بدیع از مفاهیم ناظر بر تربیت دینی، بتوان ضمن همراهی منطقی و معقول با فناوری و فضاهای فناورانه، به ترمیم چهره نظام تربیت دینی نیز پرداخت.53 یکی از خصیصه های بارز چالش برانگیز اینترنت وشبکه های اجتماعی، ساخت شکنی54 آن است. پدیده ای که با شکسته شدن معیارها و از بین رفتن حدود و ثغور فرهنگ ها همراه است، هیچ گونه مرزبندی را نمی پذیرد و فرصت مجاز برای هر نوع ارتباطی را که عرف جامعه می پسندد یا نمی پسندد فراهم می آورد. تربیت اخلاقی و دینی با حدود و مرزها سروکار دارد و اگر حد و مرزی وجود نداشته باشد آدمی می تواند به هر کاری مبادرت ورزد و دراین صورت سخن گفتن از تربیت اخلاقی (بایدها ـ نبایدها) و تربیت دینی (واجب ـ حرام) میّسر نخواهد بود.55 ازآنجاکه فضای مجازی، به عنوان فضای دومی از زندگی واقعی است که مانند فضای واقعی نیازمند فرهنگ است. این فرهنگ، همان گونه که در فضای واقعی، از عوامل متعدی مانند: عرف، شرع، وضعیت اقتصادی و معیشتی، سطح تحصیلات و غیره ناشی می شود، در فضای مجازی نیز ازهمین عوامل تأثیر پذیرفته است. دین، نوعی زندگی است و تربیت دینی فرآیندی است که آدمی را برای شیوه خاصی از حیات به تعبیر علاّمه جعفری، حیات معقول مهیّا می سازد. 56 هدف تربیت دینی، آن است که افراد جامعه را در فهم دین یاری رساند تا آنها بتوانند آگاهانه درباره آن بیندیشند؛ به عبارت دیگر، مربی چه در مقام معلم و چه در مقام والدین، باید شور و شوق فطری کودک را در خصوص جلال و جمال الهی پرورش دهد و از رهگذر آن، فضایل اخلاقی را به ملکات اخلاقی مبدل سازد. این کار زمانی ممکن است که اذهان و عواطف آدمی، درهای خود را به روی دین نبندد و تصور نشود که دین، چیزی منسوخ و مطالعه آن، فاقد ارزش است. بنابراین تنها راه سعادتمند شدن انسان، بهره مندی او از تعلیم و تربیت دینی است.57 البته باید یادآور شد که تساهل و سهل گیری ذاتی دین نیست، بلکه مقتضای دین در پذیرش اصل دین است و حتی پس از پذیرش دین نیز در عمل به احکام و تکالیف آن، اهل مدارا و سهل گیری است.58 بنابراین می توان نتیجه گرفت علی رغم اینکه در حوزه دین، اصول و فروع ثابت و غیرمتغیّر بوده، دربرگیرنده تمام مؤلفه های آن تساهل پذیر باشد، نیست. بلکه به این معنا است که در نحوۀ اجرا و عمل و متناسب با شرایط زمان و مکان، این قابلیت در پویایی فقه شیعه برای برخورداری از این انعطاف به خوبی قابل نمایان است. به هر تقدیر باید با تجدید نظر در معنی و مفهوم مؤلفه های تربیت دینی و ارائه تلقی های نو و بدیع از مفاهیم ناظر بر تربیت دینی، بتوان ضمن همراهی منطقی و معقول با فناوری و فضاهای فناورانه، به ترمیم چهرۀ نظام تربیت دینی نیز پرداخت. مهم ترین اصل در این نومفهوم پردازی پرهیز از مقاومت های ناشیانه و انکارآمیز در برابر پیشرفت های فناوری (عدم نفی فناوری و اقتضائات آن) از یک سو گریز از تلقی های جزم اندیشان، سنتی و خطی نسبت به مفاهیمی چون دین، معارف دینی، تربیت، تربیت دینی، روش های تربیت دینی، نقش یادگیرنده، نقش معلم، نقش مؤلف، نقش متن، نقش خواننده، ویژگی های رفتار وعمل فرد دین دار و درنتیجه ایجاد فضای مشتمل بر تقویت مهارت تفسیر و خلق معنا به وسیله یادگیرنده و کاهش نقش مؤلف و متن در تربیت دینی و تقویت خیال ورزی های متأملانه درخصوص آموزه ها و معارف دینی است.59زیرا در فضای ابرمتنی نویسنده دریک تجربه پیچیده فضایی مادی، موقتی60 تصویری،61 مجازی،62 فضای نوشتاری،63 متنی و فضای سایبری درگیر می شود.64 به طورکلی درزمینه ماهیت رسانه، دو دیدگاه وجود دارد: دسته ای از متفکران ماهیت رسانه را خنثی می دانند. به این تعبیر، رسانه در ماهیت خود چیزی جز ابزار نیست و همان طور که انسان برای مقاصد مختلف از ابزار استفاده می کند، می تواند از رسانه در حکم ابزاری برای انتقال مفاهیم و مضامین گوناگون بهره گیرد.65 از سوی دیگر رویکرد انسان شناسانه در دیدگاه دوم، مدعی است که فناوری اطلاعات دارای ماهیّت هنجارین است؛ یعنی دارای ذاتی مستقل و معنادار است. هایدگر در«فناوری چیست؟» برای اولین بار این دیدگاه را مطرح کرد. بنابراین، فناوری از دید اوامری هستی شناسانه است که با ساختار وجودی انسان عجین شده است و جز در انطباق با انسان نمی توان آن را شناخت. 66 در نهایت این گونه می توان استنباط نمود که با ایجاد این رویکرد جدید بتوان زمینه های تعامل سازنده و هم اندیشی مطلوب را در راستای تقویت مفاهیم تربیتی در تربیت رسانه ای فراهم ساخت. البته این مهم مستلزم آن است که با بهره گیری از فناوری های نوین در دنیای معاصر و اِعمال سیاست های پایدار اینترنت بهتر وبرتر، برای سعادتمندی کودکان با روش های مؤثر و کارآمد در محیط های فردی، اجتماعی، آموزشی و تربیتی با مساعدت و یاری و ترغیب والدین و مربیان دلسوز و صاحبان اهل فن، بستر مناسب را رقم زد تا بدین وسیله از بروز آسیب های ضد اخلاقی در فضای اینترنت درجنبه های حمایتی از حقوق کودکان در امر تربیت جلوگیری شود.

۵ - فرآیند تربیت دینی کودکان در فضای مجازی

ازآنجاکه یافتن الگوی مستدل و روشن، درخصوص نحوه تبیین و استقرار نگرش توحیدی در فرد و جامعه، می تواند راهگشای اصلی مسائل و معضلات تربیتی، به ویژه در جهان معاصر باشد، با استقرار نگرش جامعه توحیدی، در افراد تربیت یافته به خصوص کودکان و تنظیم جهت گیری آنان به سوی خداوند، همواره یکی از مهم ترین دغدغه های پیام آوران الهی و مربیان در تربیت دینی بوده و هست. در سوره بقره، آیه یکصد و شصت و سوم این گونه بیان شده است: «و خدای شما، خدای یگانه ای است که غیرازاو معبودی نیست. اوست بخشنده و مهربان.»67 بی توجهی به سازکار تحقق عینی و عملی توحید در فرآیند تربیت، تقلیل گرایی و بی توجهی به ساحت های مختلف وجود آدمی، جایگزین شدن تدریجی اهداف میانی، مانند مبادی آداب اسلامی شدن متربی به جای هدف غایی توحید، داشتن نگاه قطعی در فرآیند تربیت و بی توجهی به گستره حیات آدمی، ظاهرگرایی و غفلت از ساخت شاکله و هویت توحیدی، عدم تناسب تربیت با وسع ظرفیت و ظرافت های هر مرحله سنی ازجمله چالش های قابل طرح می باشد.68 بنابراین مناسب ترین راهکاربرای مواجهه با آسیب ها در فضای مجازی تقویت عقاید و باورهای دینی از بدو کودکی است و این استحکام بخشی را باید با ورود کودک به سن هفت سالگی که دوره جدیدی از زندگی و تربیت وی می باشد آغاز نمود، از منظر تعالیم اسلامی یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین مراحل تربیت کودک به شمارمی رود. در هیچ دین و مسلکی به این اندازه به تربیت کودکان توجه نشده است که این امر نشان می دهد که مسلمانان باید بیشتر در تربیت کودکان حساس باشند و رعایت حقوق آنها را مورد توجه قرار دهند، به طوری که در اسلام یک کودک نه از بدو تولد، بلکه از دوران قبل از تولد نیز دارای حق و حقوقی شده است. اگر دوره سیادت با ویژگی هایی مانند خودمحوری، فرمانروایی و ریحانه بودن برای کودک در نظر گرفته شود، در این دوره سخن ازعبد بودن و اطاعت پذیری کودک است که خود حاکی از لزوم تغییرات اساسی در رویه های تربیتی است. در این دوره ـ در منابع اسلامی ـ با عنوان دوره اطاعت و تأدیب کودک نام برده می شود. پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «و عبد سبع سنین» فرزند هفت سال فرمانبردار است. 69 امام صادق (ع) نیز می فرماید: «در هفت سال دوم به تربیت و ادب کردن فرزند اقدام کن.»70 گفتنی است تنها کودکانی دارای آمادگی لازم برای ورودبه مرحله تأدیب و ادب آموزی هستند که دوره سیادت خود را به خوبی سپری کرده باشند و طعم محبت خالص و فراگیر والدین را چشیده و از امنیت و آزادی لازم در آن دوره برخوردار بوده باشند. در این مرحله آداب ظاهری و رفتاری بیشتر مورد توجه قرار دارد و آداب باطنی چندان مورد نظر نیست. منظور از تکلیف کردن، آن نیست که به علایق و انگیزه های کودک توجه نشود، بلکه آن است که کودک باید خود را در برابر تکلیف موظف احساس کند و بداند که اگر تن به تکلیف ندهد با الزاماتی روبرو خواهد شد.71 برخی براین باورند که بهتر است آغاز ورود کودک به دوران رسمی تربیت را در هفت سالگی جشن گرفت تا با این کار متوجه شود وارد فضای زندگی موءدبانه شده است. جشن ادب به میزان بسیار زیادی موفقیت جشن تکلیف را افزایش خواهد داد.72 با عبور از این مرحله زمینه ورود برای مرحله دوم فراهم می شود و آن عبارت است از؛ مقدمه درک مفهوم عبودیت و اطاعت از خدا در دوره نوجوانی (هفت سال دوم) با اطاعت از والدین و مربیان در نهاد کودک شکل می گیرد و او که درگذشته طعم محبت کامل و خیرخواهی والدین خود را درک کرده، در این مسیر وجدان می نماید که اطاعت از چنین افرادی موجب تعالی و پیشرفت او خواهد شد. البته کودک باید بداند که خود این پدر و مادری که ارباب هستند نیز عبد خدا هم هستند. فرزندسالاری با ایفای نقش ارباب در این مرحله سنی، لطمه بزرگی به فرآیند تربیت وارد می کند.73 هرچند نگاه تربیتی اسلام به کودک در امر تربیت به قبل از تولد نیز برمی گردد و در محوریت نظام تربیتی خانواده قرار دارد. و این تکلیف بر والدین کودک فرض است که در کنترل فضای مجازی به گونه ای عمل نمایند که با فراهم نمودن زمینه های تربیتی، مسیر صحیح را از ابتدای طفولیت بر وی هموار سازند. تا در دوران نوجوانی وجوانی قابلیت های لازم برای در امان ماندن از محیط های مخرب و آلوده در فضای مجازی را پیدا نماید. یکی دیگر از عوامل مهمی که اقدامات والدین، سرپرستان و مربیان را درباره کودکان سر و سامان می دهد، رعایت غبطه، مصلحت و خیرخواهی آنان است. در حقوق اسلام، ولّی، سرپرست یا مربی نمی تواند فراتر از خیر و صلاح کودک اقدامی را انجام دهد، زیرا مطابق قرآن کریم درآیه سی و چهارم سوره اسراء وانعام، آیه یکصد و پنجاه و دوم سوره انعام، این گونه بیان می دارد:74 حتی کم ترین تصرف در مورد صغیر و اموال باید به بهترین شیوه و با مراعات مصلحت باشد.75همین طور در ابعاد رفتارهای کرامت گونه و توأم با مهر و محبت روایاتی بیان شده است که از زبان پیامبر اکرم (ص) و دیگر امامان شیعه (ع) در باب اکرام و محبت و حفظ کرامت نسبت به کودکان و متربیان می باشد که به طورکلی، در آنها توصیه شده که در ارتباط با غیر، به رفق و مدارا عمل نمایند و از هر نوع خشونت و تندی، به ویژه در برخورد با کودکان پرهیز کنند و بخشی از روایات از سیاق آن این گونه استنباط می شود که ضرب، ظلم و اذیت غیر و تنبیه بدنی، ظلم محسوب شده و حرام است. بنابراین تأدیب و تنبیه کودکان و متربیان در غیر موارد نص شده جایز نیست.76 در قرآن کریم نیز به کرامت و برتری انسان بر سایر موجودات تأکید شده است. خداوند در سوره اسراء، آیه هفتاد در این باره می فرماید: «و ما همواره فرزندان آدم را به راستی گرامی داشتیم ....»77 از دیدگاه اغلب مفسران، عمومیت این کرامت، شامل همه انسان ها، اعم از دین داران، مشرکان، کافران و منافقان و بیان حال جنس بشر است.78 به نظر می رسد، با توجه به منزلت و جایگاه رفیع انسان ازآن جهت که انسان مورد تکریم خداوند قرار دارد و این تکریم اختصاص به قشر خاصی ندارد و در تربیت و رشد و سعادت او به جای استفاده از روش های تنبیهی باید حرمت و کرامت متربی (کودک) نگه داشته شود. زیرا کودکان از هر طبقه اجتماعی که باشند در معرض ابتلا به انواع آسیب ها در ارتباط با فناوری های جدید قرار دارند. شاید ازاین فرآیند بتوان در راستای مصالح عالیه کودکان در احقاق حقوق آنان در عصر حاضر از جنبه های دینی حمایت نمود.

۶- عوامل آسیب پذیری کودکان در فضای مجازی

ازآنجاکه، این ابزار قدرتمند در عرصه اطلاع رسانی با فناوری مدرن خود ضمن دارا بودن فواید درخور توجه، خطرات و تهدیدهایی نیز برای جامعه و دیگر افراد، به ویژه کودکان را دربردارد، موجب شده تا در دنیای کنونی بخش عمده ای از جرایم، که مربوط به فضای مجازی است، اخلاق و امنیت فردی و اجتماعی را با چالش جدی مواجه نماید، لذا ضروری است به آسیب های اخلاقی و رفتاری کودکان در فضای اینترنت حول چند محور اساسی پرداخته شود:

۶-۱- تعارض ارزش ها

یکی از چالش های فراروی فرهنگ ها، برخورد با این پدیده است. زیرا اساساً ورود اینترنت همراه با ارزش های غربی، چالش های جدیدی را در سایر کشورها به وجودآورده است. دریک مطالعه تجربی نشان داده شده که استفاده نوجوانان و جوانان ازاینترنت، باعث کاهش ارزش خانواده می گردد. 79

۶-۲- بازدار زدایی

گمنامی و نامریی بودن کاربران، یکی دیگر از ویژگی های روابط اینترنتی است که سبب پیدایش آسیب های جدی اخلاقی وروانی می گردد. در فضای سایبری، فرد می تواند هر نقابی را بر خود بپوشاند و بدین وسیله، هرچه می خواهد بگوید و هرکاری را که می خواهد انجام دهد؛ بدون اینکه ترس ازشناسایی ورسواشدن را داشته باشد. این ویژگی، مایه کاهش خویشتن داری و بازدارندگی کاربران در برابر اعمال ناهنجار اخلاقی و ضد اجتماعی خواهد شد.80

۶-۳- اعتیاد به اینترنت

یکی از آسیب های جدی است، به طوری که «از میان ۴۷ میلیون نفر استفاده کننده از اینترنت در آمریکا ۲ تا ۵ میلیون نفر دچار اعتیاد اینترنتی شده اند و با معضلات زیادی گریبان گیر هستند.»81 در کشور ما نیز بر اساس تحقیقات انجام شده بیشتر کاربران در اینترنت، جوانان هستند و ۳۵ درصد از آنها به جهت حضور در چت روم، ۲۸ درصد در بازی های اینترنتی، ۳۰ درصد به منظور چک کردن پست الکترونیکی و ۲۵ درصد به جهت جست وجو در شبکه جهانی هستند.82

۶-۴- بحران هویت و اختلال در شکل گیری شخصیت

واقعیت این است که از نظر صاحب نظران جامعه شناسی، شکل گیری هویت افراد تحت تأثیر منابع گوناگونی است. عمده ترین این منابع؛ خانواده، رسانه های گروهی مانند اینترنت، مدرسه و گروه همسالان است.83

۶- ۵- افسردگی و انزوای فردی و اجتماع

افرادی که ساعت ها وقت خود را درسایت های اینترنتی می گذرانند، بسیاری از ارزش های اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت فردی روی می آورند. نتایج پژوهش های شاندیز، نشان داد که استفاده زیاد از اینترنت به محیط های اجتماعی مرتبط است. برعکس، کاربرانی که از اینترنت کمتر استفاده می کنند، به طور عمده ای با والدین و دوستانشان ارتباط بیشتری دارند.84

۶-۶- بازی های برخط

سرگرمی از دیرباز به عنوان جزء جداناپذیر زندگی کودکان بوده است. هرچند می توان قائل به این شد که درحقیقت عامل آسیب نبوده و حتی با توجه به تغییر و تحولات اجتماع، سرگرمی های کودکان هم دستخوش تحولاتی شده است. به ویژه با ظهور فناوری های نوین ارتباطی و گسترش فضای مجازی، جامعه بشری با پدیده ای به نام (بازی های آنلاین) روبرو می باشد. بازی های برخط در طول سال های اخیر به شدت افزایش یافته است. وسیله های ارائه این چنین بازی هایی شامل: رایانه های شخصی، کنسول های بازی، تلفن همراه با قابلیت اتصال آنلاین را در فضای مجازی به همراه داشته است. چنین بازی های با مشخصات و ویژگی های خاص خود همچون: گرافیک و جذابیت آن و همچنین چندکاربره بودن آن مورد توجه [کودکان] قرار گرفته است.85 این گونه بازی ها، می تواند در شمار تهدیدات و آسیب های پیش رو علیه کودکان در فضای مجازی مطرح شود. این بازی ها به دلایل مختلف از قبیل رقابت شدید شرکت ها برای به دست گرفتن بازار و تولید در چهارچوب فرهنگی غـرب، فقدان مرجع رسمی و قانونی در سـطح مـلی یا بین المللی برای بـررسـی و نـظـارت برسـاخت بـه لحـاظ محتـوا عمدتا با خشونت، سکس و موسیقی مهیج همراه هستند.86

۶-۷- اتاق گفت وگوی آنلاین

یکی دیگر از آسیب های اخلاقی در تربیت کودکان در فضای مجازی چگونگی استفاده از اتاق های چت آنلاین و یا به عبارتی دیگر گفت وگوی آنلاین با افراد ناشناخته در محیط های تعریف شده در فضای مجازی می باشد.

بر اساس نظرسنجی هایی که انجام شده است به عنوان نمونه در انگلیس ۹۱ درصد از کودکان ۱۴ ساله یک نفر را به صورت آنلاین در فضای مجازی ملاقات و به گفت وگو پرداخته اند.87 و یا از ۲۶۰۰ کودک در بحرین حدود ۴۳ درصد در تماس های آنلاین ( اتاق های چت خصوصی)، با افراد ناشناخته در تماس و گفت وگو بوده اند.88

بنا به گزارش صندوق حمایت از کودکان (یونیسف)، چنین محیطی در فضای مجازی می تواند کودکان را در معرض خطر سوءاستفاده قرار دهد.89 به نظر می رسد با توجه به خطر سوءاستفاده از کودکان در این اتاق های گفت وگو بیشتر دختران در معرض خطر و آسیب قرار داشته باشند. اگرچه بازهم تعاملات فرهنگی و قومی کودکان می تواند در چنین پدیده ای دخیل باشد و خیلی از محدودیت های دنیای واقعی منجر به تعاملات کودکان به ارتباط و گفت وگو های فضای مجازی منجر شود. به عنوان نمونه: (در آفریقای جنوبی والدین به دلیل خطرات محلی موجود برای دختران خود از تعاملات آنان در خارج از محیط خانه ممانعت می کنند و این خود سبب شده است تا دختران در اتاق های خواب خود ساعت ها از طریق چت های خصوصی ارتباطات خود را با دیگران برقرار و نیازهای اجتماعی خود را رفع نمایند.)90

۶-۸- انحرافات اخلاقی و جنسی

یکی از آسیب های بارز فضای مجازی گسترش سوءاستفاده جنسی از طریق فضای مجازی است. در سال ۱۹۹۹.م گردهمایی جهانی تحت عنوان «کارشناسی برای حمایت از کودکان در برابر سوءاستفاده جنسی ازطریق فضای مجازی» برگزار گردیدکه منجر به صدور قطعنامه ای شد که در آن آمده؛ هرچه فضای مجازی بیشتر توسعه پیدا کند، کودکان بیشتر درمعرض محتویات خطرناک آن قرار خواهند گرفت. فعالیت های محرمانه مربوط به فحشای کودکان و پورنوگرافی که از طریق فضای مجازی مورد استفاده واقع می شود. اکنون از مسائل حاد به شمار می رود.91

ناگفته نماند که؛ اصطلاح پورنوگرافی92 برای اولین بار در فرهنگ لغت انگلیسی اکسفورد در سال ۱۸۷۵ تعریف شد.93 همین طور تعریف هرزه نگاری در فرهنگ لغات بریتانیکا «نمایش رفتار جنسی در کتاب ها، تصاویر، مجسمه ها، تصاویر متحرک و سایر رسانه ها برای ایجاد هیجان جنسی» می باشد.94هرچند تصاویر و سایر تصاویر سوءاستفاده جنسی و استثمار کودکان قبل از تبلیغ اینترنت وجود داشته است. به همین جهت ایجاد و گسترش شبکه جهانی وب از اوایل دهه ۱۹۹۰ همراه با کاهش چشمگیر هزینه های سخت افزار و ارتباطات راه دور، موجب افزایش جنایات مربوط به پورنوگرافی کودکان، ازجمله تولید، توزیع و مالکیت آن شد.95 در حال حاضر، فضای مجازی بیش از یک میلیون تصویر از هزاران کودک را تحت آزار و اذیت جنسی قرار می دهد.96 تولید و توزیع تصاویر سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی که برآورد می شود میلیاردها دلار در سال باشد. همچنین برآورد حجم معاملات سالانه از ۱ تا ۳ میلیارد دلار به ۲۰ میلیارد دلار می رسد.97 کنوانسیون حقوق کودکان و پروتکل های اختیاری آن در فروش، فحشا و هرزه نگاری کودکان تعبیر پورنوگرافی را به کار می برد: (در پورنوگرافی کودکان، با استفاده از هر وسیله ای، کودکان درگیر در فعالیت های جنسی را به طور واقعی یا شبیه سازی شده یا از طریق نمایش گزاردن قسمت های جنسی خود، همراه با اهداف جنسی مورد تصویربرداری قرار می دهند.)98 این موضوع با وجود آن که در ماده ۳۴ پیمان نامه حقوق کودک بیان شده است: «دولت های عضو متعهد شده اند که کودکان را در برابر همه اشکال بهره کشی جنسی و سوءاستفاده جنسی محافظت کنند.»99 با توجه به اینکه کودکان همواره در خطر تهدید سوءاستفاده جنسی قرار گرفته اند، در سال های اخیر با رشد روزافزون فناوری ارتباطات بروز این پدیده علیه کودکان شکل تازه ای به خود گرفته است و حیطه گستردگی آن طیف وسیعی از کودکان را هدف قرار داده است و از سویی دیگر به یک تجارت غیرقانونی پرسود برای سرمایه گذاران در این عرصه تبدیل شده است. شواهد مطالعاتی دراین زمینه بیان گر آن است که سن کودکان در این نوع خشونت بنا به دسترسی راحت به انتقال اطلاعات در دنیای مجازی حداقل به ۵ سال می رسد.100 این نشان گر تهدید جدی در بروز آسیب های فراروی کودکان می باشد. تا هنگام ظهور اینترنت، افراد مورد سوءاستفاده معمولاً دختران بودند. اما در سال های اخیر بسیاری از پسران بیشتر در خطر سوءاستفاده از اینترنت قرار گرفته اند.101 بنا به گزارش صندوق حمایت از کودکان (یونیسف) سوءاستفاده و بهره جنسی از کودکان در فضای مجازی به سه طریق صورت می پذیرد: الف. ابتدایی ترین نوع آن آزار جنسی کودکان بدون رضایت به صورت آنلاین می باشد. ب. در نوع دوم کودکان خود تصاویر جنسی خود را به صورت آنلاین منتشر می نمایند . ج. نوع سوم آن با دسترسی سایر افراد به تصاویر جنسی کودکان، با تهدید به انتشار آن در فضای مجازی صورت می پذیرد. 102 متاسفانه هر یک از این امور به صورت مستقیم و غیرمستقیم در روند رشد جسمی، جنسی، شخصیتی و زندگی آینده کودک اثر منفی و فرساینده ای می گذارد و زودرس شدن بلوغ و تمایلات جنسی، شکنندگی جسمی، پیری زودرس، اعتیاد، خودفروشی، قتل و خودکشی ثمره تحمیل این شرایط بر اطفال به ویژه دختران نوجوان می باشد. برخی از اعمال پیش گفته از قدیم الایام وجود داشته اند ولی مشکل جدیدی از استثمار و بردگی جنسی نسبت به نوجوانان به ویژه دختران در سال های اخیر به وجود آمده که نگرانی شدید جوامع بین المللی را برانگیخته است.103 یکی از نتایج سوءاستفاده جنسی از کودکان و به ویژه سوءاستفاده جنسی سازمان یافته، انتشار تصاویر (هرزه نگاری کودکان) است. رشد بازار جهانی هرزه نگاری کودکان که نه تنها از طریق کتاب ها و مجلات بلکه توسط دیسک های کامپیوتری و اینترنت نیز پخش می شوند، منجر به همکاری متقابل پلیس و مقامات گمرکی جهان شده است. کمیته حقوق کودک از تغییرات قوانین کشورها، در جهت جرم انگاری استفاده از هرزه نگاری کودکان، همچون تولید و پخش آنها استقبال کرده است.104 متأسفانه یکی از شیوه های سوءاستفاده جنسی از کودکان، در عصر حاضر پدیده ای به نام «هم زمان»105می باشد؛ که افراد در آن به صورت زنده حمله و تجاوز جنسی به کودکان را می بینند. بسیاری از این کودکان نمی دانند که از آنها فیلمبرداری می شود یا اصلاً چنین تکنولوژیی برای انجام این کار وجود دارد. کشورهایی مانند کامبوج، اندونزی، فیلیپین و تایلند که در تلاش هستند تا از شهرت خود در گردشگری جنسی کودکان بکاهند، هم اکنون با توریست های جنسی مواجه شده اند که باعث می شوند پورنوگرافی کودکان در فضای سایبری نیز به اشتراک گذاشته شود. بنابراین در کشورهای در حال توسعه، خشونت فضای سایبری، حتی برای کودکانی که خودشان به اینترنت دسترسی ندارند، به دنیای واقعی کشیده شده است.106 برخی ویژگی های اینترنت همچون امکان گمنام ماندن کاربران و سهولت دسترسی به اطلاعات سبب شده مصرف هرزه نگاری در اینترنت به شکل چشمگیری بیشتر از دیگر شکل های رسانه ای باشد. اگر تا پیش از این افراد برای تهیه محتوای هرزه نگارانه در قالب مجله، کتاب، یا فیلم ناگزیر از مراجعه به فروشگاه های رسمی (در کشورهایی که عرضه محتوای هرزه نگارانه قانونی است) یا زیرزمینی (در کشورهایی که غیرقانونی است) بودند، حال می توانند در منزل یا محل کارشان به سادگی و تنها از طریق دسترسی به شبکه جهانی اینترنت و بدون دیده شدن و شناخته شدن توسط دیگران به این نوع محتواها دسترسی داشته باشند.107 به نظر می رسد سوءاستفاده جنسی و انحرافات اخلاقی از کودکان با این شبکه گسترده و روبه تزاید در جهان امروز، نسبت به سایر آسیب های اشاره شده در فضای مجازی، از اهمّیت ویژه ای برخوردار بوده که باید ازطریق آگاهی بخشی و برنامه ریزی معقول از سوی متولیان امر ازجمله والدین و مربیان و دیگر صاحب نظران در شناسایی و رعایت حقوق کودکان اهتمام لازم به عمل آید.

۷- معیارهای حمایت محور حقوقی از آسیب ها در فضای مجازی

با بررسی نهایی در این نوشتار می توان با پذیرش و بهره گیری از معیارهای حمایت محور در تحقق حقوق کودکان در فضای مجازی و رویکردهای مندرج در اسناد عام و حتی منطقه ای دراین زمینه، با اجرای قوانین ضابطه مند حمایت از کودکان در فضای مجازی را مورد تدوین و تصویب قرار داد. به ویژه با رویکرد رعایت معیارها و اصول حاکم بر کشورهای مسلمان و قوانین ایران اسلامی در کنترل حقوق تربیتی و رفتاری کودکان، با اتخاذ شیوه های اصلاحی و بهره جویی از الگوهای پایدار، به عنوان روش های پیشگیری از بروز آسیب های تربیتی و اخلاقی، اعتماد کودکان را در فضای اینترنتی به خود جلب نمود، که به جهت ضرورت به برخی از این راهکارها اشاره می شود. البته ناگفته نماند برای اثربخشی این رویکرد مهم، ضرورت حمایت های همه جانبه از سوی دولت ها، بخش خصوصی و خانواده ها و نیز همکاری خود کودکان امری اجتناب ناپذیر می باشد.

۷-۱- تقویت ظرفیت های جامعه جهت حمایت از کودکان در فضای مجازی

البته ناگفته نماند که تقویت ظرفیت های قابل توجه برای حمایت از کودکان به اشکال گوناگون دیگری وجود دارد، همچنان که در نگاه صندوق حمایت از کودکان (یونیسف) نهادها، سازمان های اجتماعی و دولتی و سازمان های جامعۀ مدنی مسؤول تضمین اجرای سیاست ها و مکانیسم های مؤثر جهت حفاظت از کودکان در برابر خطرات و آسیب های فضای مجازی هستند.108 این خود بیانگر توجه به ابعاد تربیتی و رفتاری کودکان از طریق دیگر در سایر جوامع بشری می باشد. خوشبختانه در اسناد داخلی در سال ۱۳۹۶ شورای عالی فضای مجازی در راستای افزایش ظرفیت های ارتباطی و امنیتی کشور سند تببین الزامات شبکه ملی اطلاعات را به تصویب رساند. در این سند، تعریف و الزامات مصوب شبکه در شش محورِ ۱- زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور؛ ۲- استقلال؛

۳- مدیریت؛ ۴-خدمات؛ ۵- سالم سازی و امنیت؛ ۶- تعرفه و مدل اقتصادی شبکه ملی اطلاعات، تبیین و در قالب اصول حاکم بر طراحی شبکه بیان شده اند. همچنین، یک بخش مجزا به الزامات فرهنگی و اجتماعی توسعه شبکه اختصاص یافته است. در تدوین این سند و در راستای تحقق فضای مجازی اسلامی ـ ایرانی و ارتقای جایگاه و قدرت سایبری جمهوری اسلامی ایران، اهداف متعددی مورد تأکید بوده است که برخی به صورت مستقیم و مشخص و برخی دیگر به صورت غیرمستقیم با حوزه سالم سازی فضای مجازی و موضوعات فرهنگی و اجتماعی مرتبط است. ازجمله این اهداف: ۱- حق استقلال و حاکمیت ملی در عرصه فضای مجازی؛ ۲- ارائه تسهیلات و ایجاد مزیت برای خدمات و محتوای اسلامی ـ ایرانی؛ ۳- سالم سازی فضای مجازی و مدیریت مقابله با تهدیدات فرهنگی و اجتماعی؛ ۴- توسعه خدمات و محتوای دیجیتالی بومی در جهت توسعه و پیشرفت کشور مطابق الگوی اسلامی ـ ایرانی؛ ۵- مقابله با اشراف، سلطه و نفوذ فرهنگی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی بیگانگان.109هرچند این گونه استنباط می شود که با وجود جنبه راهبردی این سند در توسعۀ فضای مجازی ایمن و قابل دسترس برای عموم، توجه لازم و همسو با رویکردی حمایت محور نسبت به کودکان صورت نپذیرفته است.

۷-۲- توانمندسازی کودکان و ارتقای توانایی آنها در مقابل آسیب ها

این گونه توانمندسازی ها ابتدا باید از سوی والدین در خانواده برای کودک هنجارسازی شود و در مرحله بعد با استفاده از سیستم آموزشی در مدارس و ... در وجود کودک نهادینه شود. بنا به رهیافت صندوق حمایت از کودکان دراین زمینه چنین توانمندسازی در دو گروه حمایتی قرار خواهد گرفت: الف- ارائه اطلاعات و آگاهی بخشی به کودکان نسبت به نحوه فعالیت و استفاده از فضای مجازی. ب- ترویج فرهنگ به کارگیری فناوری های نوین ارتباطی در زندگی روزمره. 110در بخش اوّل از دیدگاه صندوق حمایت از کودکان (یونیسف) مهم ترین پیام های اطلاعاتی در راستای آگاهی رسانی موضوعاتی از قبیل: (حق کودک بر دریافت اطلاعات، حمایت از حریم خصوصی سایبری، نحوه استفاده از اینترنت و امنیت سایبری) می باشد. جهت انتشار چنین اطلاعاتی در ابتدا باید از مدارس و سایر محیط های آموزشی و سپس تبلیغات عمومی و پیام های رادیویی استفاده نمود.111 به عنوان نمونه در اروپا جهت توسعه اینترنت امن برای کودکان اقدامات گسترده ای جهت آگاه سازی کودکان و نوجوانان به کار گرفته شده است. در این اقدام، با طراحی و اجرای وب سایتی در فضای مجازی با عنوان بایک112 سازکاری مشارکت جویانه با همکاری کودکان و استفاده از روش های نوین ارتباطی سعی بر آن دارد کودکان را جهت توسعه اینترنت امن آموزش و راهنمایی نماید. بنابراین به نظر می رسد جهت تحقق چنین روش های نوین اطلاع رسانی خطرات و آسیب های فراروی کودکان در فضای مجازی و همچنین توسعۀ (اینترنت امن) و قابل دسترس برای کودکان، نیاز به توجه دولت ها و سرمایه گذاری های مطلوب می باشد. در بخش دوم می توان از ظرفیت و توانایی شبکه های اجتماعی استفاده نمود.113 زیرا بدون شک گزارش دهی آنلاین می تواند تأثیر قابل توجهی را در فرآیند انتقال اطلاعات و گسترش آن داشته باشد. در کشورهایی همچون انگلستان جهت سهولت گزارش آنلاین از طریق کودکان با قرار دادن آیکونی خاص به نام (ClickCEOP) در سایت های خود این امکان را برای کودکان فراهم نموده اند که با فشردن این آیکون سریعاً گزارشی مبنی بر اعمال خشونت آنلاین برای سازمانی مشخص دراین زمینه ارسال می گردد و سریعاً از این طریق می توانند فرد مجرم را مورد شناسایی قرار دهند.114 در همین زمینه کمیته حقوق کودک تأکید فراوانی بر اجرای این سازکار دارد. به نحوی که توصیه می کند همه کشورهای عضو کنوانسیون حقوق کودک می بایست سیستم گزارش دهی قابل دسترسی را در جهت گزارش هرگونه اقدامات مخاطره آمیز علیه کودکان اجرایی نمایند.115 به عنوان مثال در کشور هند این سازکار از سال های ۲۰۱۰ به کار گرفته شده و حدود ده درصد از خشونت های جنسی آنلاین از این طریق گزارش شده است.116 در ایران هم بحث نظارت ویدیویی در مدارس از طریق نصب دوربین های مداربسته از سال ۱۳۸۷ آغاز شد و قبل از آن نیز موضوع استفاده از این نوع پایش در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی موجب اعتراض دانشجویان شده بود. پس از آن مدیران برخی از مدارس شهرستان های تهران اقدام به نصب دوربین های مداربسته در مدارس تحت مدیریت خود کردند. برخی از مدیران که این روش را به کار گرفته اند به طور غیر رسمی هدف آن را حراست و حفاظت فیزیکی از محیط مدرسه، بررسی رفتار و عملکرد دانش آموزان و معلمان، کنترل عملکرد آموزشی و جلوگیری از ورود تلفن همراه به مدرسه عنوان می کنند.117

۷-۳- اقدامات اجرایی و مشارکت جویانه با سایر سازمان های داخلی و بین المللی

با توجه به گستردگی آسیب های موجود علیه کودکان در فضای مجازی در جهت افزایش حمایت های مالی همچون تعیین منابع و بودجه مورد نیاز و حسب مورد تأمین نیروی مجرب و متخصص در این امر در راستای مقابله با جنبه های تربیتی، می توان با سازمان و ارگان های ذی ربط همچون سازمان بهزیستی و وزارت دادگستری مشارکت و همکاری نموده و در جهت تأثیر پذیری هر چه بهتر از این اقدامات مشارکت جویانه خود با سازمان های بین المللی مرتبط همچون صندوق حمایت از کودکان «یونیسف» مشارکت فعالانه ای در جهت حفاظت و حمایت از کودکان در فضای مجازی به عمل آورد. بنابراین با وجود چنین رویکرد حمایت محور از سوی این سازمان بین المللی در ایران، توصیه می شود سازمان ها و نهادهای ملی مذکور نهایت همکاری و اقدامات مشارکت جویانه خود را در جهت حمایت و ارائه خدمات بهتری برای کودکان نسبت به پیشگیری و مقابله با این پدیده با سازمان مزبور به عمل آورند. از چنین همکاری و مشارکت ها در حیطه داخلی می توان به راه اندازی شورای عالی فضای مجازی اشاره نمود، که در سال ۱۳۹۰ نقطه کانونی متمرکزی برای سیاست گذاری، تصمیم گیری و هماهنگی در فضای مجازی کشور به دستور مقام معظم رهبری به وجود آوردند. این شورا با برنامه ریزی و هماهنگی مستمر و به منظور صیانت از آسیب های ناشی از فضای مجازی، وظیفه ایجاد مرکزی به نام (مرکز ملی فضای مجازی) به منظور اشراف کامل و به روز، نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی و تصمیم گیری نسبت به نحوۀ مواجهه فعال و خردمندانه با این موضوع، از حیث سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی، در چهارچوب مصوبات شورای عالی نظارت بر اجرای دقیق تصمیمات در همه سطوح را بر عهده دارد.118 اما به نظر می رسد همچنان این شورا فعالیت قابل توجهی در فضای مجازی نداشته است. لذا می بایست مشارکت های فعال و مؤثری در این موضوع با شورای عالی فضای مجازی جهت احقاق حقوق کودکان و برقراری امنیت سایبری صورت بپذیرد.

۷-۴- ایجاد فضای مشتمل بر تقویت و غنای گسترده حوزه نومفهوم پردازی اجتهادی

تلاش های تربیتی باید متوجه دوجهت گیری اساسی باشند؛ یکی تأکید بر رویکرد «تربیت رسانه ای» در عین توجه به ملاحظاتی از تلقی «رسانه تربیتی» از یک سو، و نومفهوم پردازی درخصوص چگونگی و ماهیت آنچه که از طریق ارتباط مجازی در دسترس دیگران قرار می گیرد، از سوی دیگر است. امروزه فناوری هایی چون ماهواره و اینترنت و فضاهایی چون فیس بوک، توییتر، تلگرام، اینستاگرام و ... هر نوع اطلاعاتی را قابل دسترس می کنند و درعمل امکان جلوگیری از آنها نیست. اما می توان درخصوص مکانیسم تبادل و محتوای آنچه که مبادله می شود تفسیر و تلقی دیگری ارائه کرد تا دیگر ساخت زدایی از ساختارهای متقابل چالش محسوب نشود.119 به دیگر عبارت ما به تفسیر اجتهادی نو و تلقی متساهل از مفاهیم، رفتارها، ابزارها، فضاها، روش ها و محتواهای برنامه تربیت دینی نیازمندیم تا از طریق تجدیدنظر مفهومی و معنایی بتوانیم از حجم چالش های پیش روی تربیت دینی بکاهیم. اینکه نو مفهوم پردازی اجتهادی و متساهل چگونه، با چه روشی، درچه قلمرویی از تربیت دینی باید انجام پذیرد، خود بحث و بررسی توسط صاحب نظران حوزه رسانه و دین را درجای دگر می طلبد.120

به نظر می رسد در جهان معاصر، احترام به حقوق کودک، اندیشه ای اساسی در تربیت آنان و حمایت و مساعدت همه جانبه در رشد فکری و سلامت روحی وروانی آنان به شمار می رود. شاید بتوان با بیان این گونه معیارهای حمایت محور در راستای حقوق مادی و معنوی کودکان براساس منافع و مصالح عالیه آنها قدم های اساسی را در این مسیر برداشت.

نتیجه گیری

در دنیای کنونی با افزایش دسترسی به اینترنت و استفاده گسترده از تلفن های هوشمند توسط کودکان، در فضای مجازی و رسانه، این مهم تبدیل به یک هشدار جدی برای جامعه بشری شده است. این امر باعث گردیده تا تربیت و پرورش فضائل اخلاقی در کودکان در فضای سایبری به یک موضوع روز نهادهای علمی و فرهنگی تبدیل شود. فرهنگ اینترنت و یا همان فرهنگ دیجیتال به عنوان شبکه جهانی اطلاعات و شاهراه اصلی ارتباطات، برای انسان سطوح مختلفی از دسترسی های اطلاعاتی، فرهنگی، ارتباطاتی، آموزشی، سرگرمی و ... را فراهم آورده است که به دلیل دسترسی آسان، قادر است به محض اتصال تمامی اطلاعاتی را که در تضاد با منافع عالیه کودک نیز هست را پیش روی وی قرار دهد. این پدیده فراتر از محدودیت ها و مرزهای جغرافیایی، نژادی، طبقاتی، مذهبی و فرهنگی علیه کودک قابل مشاهده بوده و فراگیری آن به حدی است که تمام ابعاد زندگی کودک را در برگرفته، زمینه را برای تخریب مؤلفه های تربیتی فراهم می نماید و موجب اخلال در روند اخلاقی کودکان می شود. همین امر موجب شده تا حق تربیت در کودکان به فراموشی سپرده شود و یا مورد بی مهری قرار گیرد. چالش های کودک آنلاین امروزه به حدی است که تمامی کشورها از جوامع فراصنعتی تا جوامع جهان سوم، آن را تهدیدی جدی برای آینده نوع بشر و دوران کودکی را در فرد انسانی تلقی می کنند و براین اساس با استفاده از سازکارهای داخلی، منطقه ای، بین المللی و جهانی سعی در کنترل فناوری های مرتبط با انتشار اطلاعات و محدودسازی مثبت ارتباطات دارند. کشورهای توسعه یافته مدت ها است که با برنامه هایی ازجمله آگاه سازی خانواده ها، آموزش معلمان، تثبیت سواد دیجیتالی، راه اندازی سیستم های نظارتی، تصویب قوانین مختلف و نمونه هایی از این دست سعی دارند استفاده قاعده مند از فناوری اطلاعات و ارتباطات را مدیریت کنند. این امر نیازمند معیارهای حمایت محور از وضع قوانین و اسناد موجود و در دسترس نهادهای حمایتی و بین المللی می باشد که می تواند بخشی از دغدغه های حقوق کودک را از سوی متولیان امر تأمین نماید. ازآنجاکه فضای مجازی ورسانه ای یکی از محیط های تأثیرگذار در تربیت به حساب می آید، هرچه محیط با معیارهای دینی منطبق باشد، شرایط برای تربیت دینی نیز بیشتر فراهم خواهد شد. ناگفته نماند که در مورد حقوق کودک در مبانی دینی تقسیم بندی های فراوانی ارائه شده و از انواع مختلفی مانند حقوق زیستی، عاطفی، روانی، تربیتی، اخلاقی، معنوی و ... برخوردار است. در بُعد حقوق تربیتی می تواند خود ترکیبی از احترام به هویت کودک و ابعاد شخصیتی، مشارکت در امور فردی، توانمندسازی رفتاری، آگاهی بخشی و مقابله با آسیب های موجود در فضای رسانه ای و دیگر شبکه های اجتماعی باشد. افزون بر آنکه با رویکرد مؤلفه های دینی بتوان زمینه های تعامل سازنده و هم اندیشی مطلوب را در راستای تقویت مفاهیم تربیت دینی و رسانه ای را فراهم نمود. این مهم نیازمند بهره گیری از فناوری های نوین در دنیای معاصر برای سعادتمندی کودکان با روش های مؤثر و کارآمد در محیط های فردی، اجتماعی، آموزشی و تربیتی با مساعدت و ترغیب والدین و مربیان دلسوز می باشد. تا بدین وسیله از فزونی آسیب های ضد اخلاقی در فضای اینترنت از حمایت های حقوقی کودکان در امر تربیت استفاده کرد. هرچند اعلامیه جهانی حقوق کودک و کنوانسیون حقوق کودک گامی مثبت در توجه به کودک و نیازمندی های وی برداشته است که برخی مستقیماً تعلیم و تربیت کودک را مد نظر قرار داده، برخی موانع تربیت را گوشزد نموده و بعضی دیگری بهداشت روانی کودک را به عنوان مقدمه ضروری و زمینه ساز تربیت مورد تأکید قرار داده است. ولی از نتایج حاصله این گونه برمی آید جایگاه تعالیم تربیتی کودک از منظر شریعت، اهداف تربیتی اسلام با اهداف غایی و واسطه های ترسیم شده، شامل انواع ارتباط با خود، دیگران، خداوند و طبیعت می باشد و ازآنجاکه نقطه مشترک همه اینها خداوند متعال است، می تواند به عنوان چراغ راه و برترین و کامل ترین حامی حقوقی در تربیت کودک برای ترسیم زندگی سعادتمند بر مبنای تعالیم همه ادیان الهی به ویژه اسلام باشد. هرچند در بخش هایی از اسناد موجود و مفاد کنوانسیون این هدف غایی مورد غفلت قرار گرفته و حتی در برخی مواد مغایر با این هدف دینی است. بدین سان با اذعان به ضرورت حمایت های حقوقی از کودکان و با وجود چنین معضلاتی در فضای مجازی به نظر می رسد؛ ۱- می توان با شناسایی و درک عناصری که باعث آسیب پذیری آنان در چنین محیطی می شود، اقدامات حقوقی و تربیتی را در جهت ایجاد فضای مجازی امن و سالم بر اساس منافع عالیه کودک از طریق نهادهای اجتماعی همانند خانواده، محیط های آموزشی ، نهادهای دولتی و بین المللی با توانمندسازی و تقویت و با مشارکت کودکان، جهت دسترسی به فضایی امن به انجام رساند؛ ۲- برای حمایت همه جانبه از کودکان با تأکید بر حق تربیت آنان در فضای مجازی، در سطوح مختلف سنی کودکان می توان از به کارگیری استراتژی ها و راهکارهای تقنینی در گستره قوانین حمایت محور در فضای مجازی هر کشور یا دولتی بهره برد. این منوط به رعایت ضوابط و استانداردهای بین المللی در راستای حمایت و صیانت از کودکان در برابر هر نوع سوءاستفاده، همسو با در نظر گرفتن مصالح و منافع عالیه کودکان می باشد؛ ۳- رسالت صاحب نظران و نظریه پردازان حوزه دین ایجاب می کند تا با تجدیدنظر در مفاهیم و مؤلفه های حمایتی و ارائه تلقی های نو از مفاهیم حاکم بر تربیت دینی به صورت منطقی و عقلانی در فضای مجازی نسبت به گسترش تربیت رسانه ای سهم بسزایی را در عرصه جهانی برای مخاطبانِ خود، به ویژه کودکان اختصاص دهند.

 


1. محمد رضا رضایی والا و دیگران، «بررسی آسیب های شبکه های مجازی بر سبک زندگی جوانان و نوجوانان» (مقاله ارائه شده در دومین همایش بین المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش های مدیریت وعلوم انسانی، دانشگاه تهران (تهران)، ۳۰ آذر ۱۳۹۶) .

2. حسن نکوفر و زهره قلاوند،«هویت کودکان ایران اسلامی»، (همایش ملی هویت کودکان ایران اسلامی دردوره پیش دبستانی یزد (یزد)، ۳۰ آبان و ۱ آذر ۱۳۹۷).

3. علی شجاعت و محمدنظیر عرفانی، «آسیب شناسی فضای مجازی درتعلیم و تربیت کودکان» مقاله ارائه شده در اولین کنفرانس بین المللی ظرفیت شناسی وتاثیرگذاری فضای مجازی در ارتقای آموزش های دینی،(تهران)، ۲۷ و ۲۸← مهرماه ۱۳۹۶.»

Ali Shojaat and Mohammad Nazir Irfani, “Pure life”, IMJPL Pure Life 5(16)(2019).

4. The Universal Declaration of Human Rights (UDHR) is a declaration adopted by the United Nations General Assembly on 10 December 1948 at the Palais de Chaillot, Paris.

5. Ibid, Article 3.

6. Geneva Declaration of the Rights of the Child, Adopted 26 September, 1924, League of Nations.

7. ECOSOC.

8. محمد ابراهیمی، «اعلامیه حقوق کودک»، دسترسی در ۲۵/۱۱/۱۳۹۹،

http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=38898h. see in: 18 February 2018.

9. Declaration of The Rights of The Child, Proclaimed by General Assembly Resolution 1386 (XIV) of 20 November 1959.

10. Ibid, Principle 2.

11. Ibid, Principle 7.

12. International Covenant on Civil and Political Rights, Adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly resolution 2200A (XXI) of 16 December 1966, entry into force 23 March 1976.

13. Ibid, Article 7.

14. CCPR General Comment No. 20: Article 7 (Prohibition of Torture, or Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment), Adopted at the Forty-fourth Session of the Human Rights Committee, on 10 March 1992, Para 1 and 5.

15. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR), Adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly resolution 2200 A (XXI) of 16 December 1966.

16. Ibid, Article13, Namber 1.

17. Convention on the Rights of the Child, Adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly, resolution 44/25 of 20 November 1989.

18. Paulo Sérgio Pinheiro, Independent Expert for the United Nations Secretary-General’s Study on Violence against Children, World Report on Violence Against Children (The United Nations Secretary-General’s Study on Violence against Children, 2006), 33.

19. Convention on the Rights of the Child, op.cit., article 1 .

20 . کنوانسیون حقوق کودک در این قسمت از اصطلاح majority استفاده کرده است که به زبان فارسی به معنی بلوغ تعبیر می شود. نک: مرکز مطالعات حقوق بشر، گزیده ای از مهمترین اسناد بین المللی حقوق بشر (تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۲) ،۱۰۳.

21 . غلامرضا پیوندی، حقوق کودک (تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۰)، ۴۲- ۴۳.

22 . بهمن کشاورز، آیین نگارش حقوق و کلیات علم حقوق (تهران: مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۷۵)، ۷۶.

23 . محمد جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق (تهران: گنج دانش، ۱۳۶۸ )، ۴۰۶.

24 . سید حسن امامی، حقوق مدنی، جلد ۵ (تهران: اسلامیه، ۱۳۷۶)، ۳۴۳.

25 . سید حسین صفایی و مرتضی قاسم زاده، حقوق مدنی اشخاص و محجورین (تهران: انتشارات سمت، ۱۳۷۸)، ۳۲.

26 . ماده ۱ مقرر می دارد: «کلیه اشخاصی که به سن هجده سال تمام هجری شمسی نرسیده اند از حمایت های قانونی مذکور در این قانون بهره مند می شوند.

27. محمود نیکزاد، کلیات فلسفه تعلیم و تربیت (تهران: موسسه کیهان، ۱۳۷۵)، ۱۱.

28. مصطفی دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی (تهران: انتشارات دریا، ۱۳۸۵)، ۲۲ .

29. مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام ( قم: انتشارات صدرا ، ۱۳۷۲)، ۵۶.

30. علی همت بناری، «بررسی انتقادی سبک فرزندپروری مقتدرانه براساس دیدگاه ائمه اطهار(ع)»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات اسلام و روان شناسی ۱۶( ۱۳۹۴)، ۱۳۵-۱۵۲.

31. محمد بهشتی، مبانی تربیت از دیدگاه قرآن (تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۷۰)، ۲۹۴.

32. سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، جلد ۱۳ (تهران: مرکز مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹)، ۲۶۵.

33. مطهری، پیشین، ۷۸.

34. سید محمدحسین طباطبایی، تفسیرالمیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، جلد ۱۲ و۱۳ (قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه ،۱۳۷۴)، ۱۰۲-۱۰۳.

35. علی قائمی، زمینه تربیت (قم : انتشارات امیری، ۱۳۷۰)، ۱۱۶.

36. محمد پارسا، روان شناسی تربیتی (تهران: نشر سخن، ۱۳۷۴) ، ۷.

37. فردیک مایر، تاریخ اندیشه های تربیتی، ترجمه علی اصغر فیاض (تهران: انتشارات سمت، ۱۳۷۴)، ۱۷.

38. سید محمد دادگران، مجموعه مقالات ارتباط جمعی در مطبوعات ( تهران: مجله رسانه، ۱۳۸۴)، ۳۰.

39. ابوالقاسم صیادی، انقلاب اسلامی و چالش های جهانی شدن فرهنگ (زنجان : نشر نیکان کتاب، ۱۳۸۴)، ۱۰۱.

40. عباسعلی کدخدایی و امیرساعد وکیل، حقوق شهروندی در اینترنت (تهران: انتشارات جاودانه (جنگل)، ۱۳۹۴)، ۷۷.

41. Cyber.

42. Virtual

43 . Cyber Space

44. معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه، مسائل قضایی هرزه نگاری در محیط سایبر (تهران: انتشارات راه نوین، ۱۳۸۹)، ۷.

45. فرهاد قلی زاده نوری، فرهنگ تشریحی کاربران کامپیوتر انتشارات مایکروسافت (تهران: نشر علم روز، ۱۳۸۰)، ۸۶ .

46. برومند باستانی، جرائم رایانه ای و اینترنتی( تهران: انتشارات بهنامی، ۱۳۸۳)، ۵۴.

47. M. R. Peters & J. V. Edelson, “Control of Lepidopterous Larvae on Spring Cabbage” Arthropod Management Tests, 21(1)(1995): 104.

48. Internet.

49. کدخدایی، پیشین، ۷۸.

50. Figure 2c from: Kostro-Ambroziak A, Reshchikov A (First report of the genus Phytodietus Gravenhorst, 1829 (Hymenoptera: Ichneumonidae: Tryphoninae from Thailand. Biodiversity Data Journal 4(E8027) 2016), 1.

51. J. P C. M. I. Colt & N. B. Meyer, Cyber bullying protecting kids and adults from online bullies (Westport, CT: Praeger, 2009), 13.

52. بهزاد دوران، «تاثیر فضای سایبر بر هویت اجتماعی»، (پایان نامه دکتری، تهران: دانشگاه مدرس، ۱۳۸۳)، ۹۲.

53. سید مهدی سجادی، «فضای مجازی و نومفهوم پردازی در مولفه های تربیت دینی»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش دریادگیری آموزشگاهی ومجازی، دانشگاه پیام نور ۴(۱۴)(۲)( ۱۳۹۵)، ۳۰.

54. Deconstruction.

55. جمیله علم الهدی و دیگران،« بررسی تأثیر بکارگیری فاوا بر نگرش اخلاقی دانش آموزان راهنمای»، فصلنامه مطالعات برنامه درسی ۱۲(۱۳۹۵)، ۱۲۴.

56. سیدعلی حسینی زاده، سیره تربیت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، جلد ۱ و ۲، تربیت فرزند (قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، ۱۳۸۶)، ۱۸۹.

57. محمد رحیمی، «عوامل اجتماعی موثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهرخلخال»، (پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، ۱۳۸۳)، ۴۱.

58. علی اکبر رشاد، «کدام خشونت،کدام مدارا»،سایت پژوهشگاه علوم اسلامی ،(۱۳۹۹)، دسترسی در ۳۰/۱۱/۱۳۹۹،

https://rashad.ir

59. سجادی، همان، ۳۱.

60. Temporal.

61. Imaginary.

62. Virtual.

63. Writing Space.

64. Brad Atchison, “Hypertext Literacy: Are We Teaching Students to Read and Write Hypertext?” Journal of Educational Computing, Design & Online Learning 5(2004), 221-227.

65. محمدعلی دیباجی، «پرداختن به فلسفه رسانه»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، فصلنامه مطالعات دررسانه وفرهنگ ۲(۱۳۹۰)، ۶۲.

66. علم الهدی ودیگران، پیشین، ۱۳۰.

67. « وَاِلَهَکُم اِلَهٌ وَاحِدٌ لاَاِلَهَ اِلَّا هُوَ اَلَّرحمَنُ اَلَّرَحیِمُ».

68. کیومرث قیصری، «ارایه الگوی تربیت توحیدی بر اساس آموزه های قرآن و ائمه اطهار (ع) در دوره های سه گانه سنّی»، (پایان نامه، همدان :دانشگاه بوعلی سینا، ۱۳۹۶)، ۷.

69. محمدبن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه (قم: آل البیت (ع)، ۱۴۰۹)، ۴۷۶.

70. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، جلد ۱ و۳ (قم : انتشارات علمی، فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۷۵)، ۵۷.

71. خسرو باقری، نرگس سجادیه و طیبه توسلی، رویکردها و روش های پژوهش درفلسفه تعلیم وتربیت (تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی واجتماعی، ۱۳۸۹)، ۲۵۶-۲۵۸.

72. علیرضا پناهیان (سایت بیان معنوی)، «انتقال مفاهیم دینی به کودکان»، دسترسی در ۵/۱۲/۱۳۹۹، http://panahian.ir/

73. همان.

74. «وَلا تَقرَبوُامَالَ اَلیَتیِم اِلّا بِالَّتیِ هِیَ اَحسَنُ».

75. محمدمهدی مقدادی، مجموعه مقالات (قم: دانشگاه مفید ـ یونیسف ـ، ۱۳۹۲)، ۳۰۳.

76. شهلا پاکدامن، فایزه پیمان پاک و پریسا پورعلمداری، مجموعه مقالات ( قم: دانشگاه مفید، ۱۳۹۴)، ۲۷۱-۲۷۲.

77. «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا».

78. طباطبایی ، پیشین، ۲۶۱.

79. هما زنجانی زاده، «بررسی تاثیر اینترنت بر ارزش های خانواده در بین دانش آموزان»، مجله انجمن جامعه شناسی ایران ۶ (۲)( ۱۳۸۴)، ۱۴.

80. علیرضا صادق زاده قمصری، «راهنمای برنامه درسی تعلیمات دینی دوره دبیرستان وپیش دانشگاهی دربوته نقد» در مجموعه مقالات تربیت اسلامی، کتاب ششم (تهران: مرکز مطالعات اسلامی،۱۳۸۰)، ۱۶.

81. ابوالقاسم اکبری و مینااکبری، آسیب شناسی اجتماعی (تهران: انتشارات رشد وتوسعه، ۱۳۹۰)، ۱۵۸.

82. اسماعیل بیابانگرد، فرزند من و رسانه (تهران: مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، ۱۳۸۷)، ۸۷ .

83. اکبری، همان، ۱۶۲.

84. محمدصادق شجاعی، «روان شناسی و آسیب شناسی اینترنت درتعامل با دین»، فصلنامه علمی ـ تخصصی روان شناسی درتعامل بادین ۱(۱)(۱۳۸۷)، ۳.

85. UNICEF Innocenti Research Centre, Child Safety Online Global challenges and strategies, Technical Report, (2012), 25.

86. مهدی زکوی، «تاثیر بازی های رایانه ای بر تمایلات بزهکارانه و انحراف کودکان و نوجوانان گیم نتی»، فصلنامه مطالعات فرهنگ ارتباطات۷۰(۱۳۹۶)، ۱۰۵.

87. Eynon Rebecca, Harnessing Technology: The Learner and their context – Mapping young people’s uses of technology in their own contexts: A nationally representative survey, British Educational Communications and Technology Agency (Department for Children, Schools and Families, Government of the UK, 2009), 7.

88. Julia Davidson, State of the Nation Review of Internet Safety 2010, Telecommunications Regulatory Authority, Kingdom of Bahrain, Manama, 2010, 4.

89. UNICEF Innocenti Research Centre, Child Safety Online Global challenges and strategies, op .cit, 29.

90. Tanja E. Bosch, ‘Wots ur ASLR? Adolescent girls’ use of cellphones in Cape Town’, Paper submitted to e/merge 2008, University of Cape Town, Centre Educational Technology, Cape Town, South Africa, (2008), 8.

91 . اکبری،پیشین، ۱۶۳.

92. Pornography.

93. Ferraro, M. M., E. Casey, & McGrath, M. Investigating Child Exploitation and Pornography: The Internet, the Law and Forensic Science (Cambridge, Massachusetts: Academic Press, 2005), 8.

94. J. P. Jenkins, (2017, April 20). “Pornography”. Retrieved from https://www.britannica.com/topic/pornography. See in March 2018.

95. Jon Carr, Child abuse, child pornography and the Internet, (UK: NCH, 2004),11.

96. ECPAT International, (Violence against Children in Cyberspace A contribution to the United Nations Study on Violence against Children, 2005), 30.

97. Council of Europe. Organised crime situation report 2005. Provisional report. Strasbourg: Directorate General of Legal Affairs, Council of Europe. (This report clarifies data contained in the CoE’s 2004 report, Organised crime situation report 2004: Focus on the threat of cybercrime. Summary. Provisional report,2005), 8.

98. ECPAT International, op. cit., 32.

99. Convention on the Rights of the Child, op.cit., Article 34.

100. Max Taylor, Gemma Holland and Ethel Quayle, “Typology of Paedophile Picture Collections”, The Police Journal 74(2)(2001), 106.

101. S. Cooper, “Medical Analysis of Child Pornography” In Medical and Legal Aspects of Child Sexual Exploitation, ed. S. Cooper, R. Estes, A. Giardino, N. Kellogg & V. Vieth (Saint Louis: GW Medical Publishing, 2005), 223.

102. UNICEF Innocenti Research Centre, Child Safety Online Global challenges and strategies, op. cit., 13.

103. هوشنگ آبروشن، کودک آزاری و راه های مقابله با آن (تهران: نشر اندیشه، ۱۳۸۷)، ۸۴.

104. Unicef, Innocenti digest jurnal, Children and Violance, Number 2. 1997.

105. Real Time.

106. Ibid.

107. یونس شکرخواه، فضای مجازی ملاحظات اخلاقی، حقوقی، اجتماعی (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ١٣٩٠)، ١٢٩.

108. Unicef, Innocenti digest jurnal, Children and Violance, op.cit., 77.

109 . سند تببین الزامات شبکه ملی اطلاعات، مصوب شورای عالی فضای مجازی، ۲۰/۰۹/۱۳۹۵.

110. UNICEF Innocenti Research Centre, Child Safety Online Global challenges and strategies, op. cit., 71.

111. Unicef, Innocenti digest jurnal, Children and Violance, op.cit., 71.

112. Betterinternetforkids (Bik), Visit in: https://www.betterinternetforkids.eu

113. UNICEF Innocenti Research Centre, Child Safety Online Global challenges and strategies, op .cit., 73.

114. Unicef, Innocenti digest jurnal, Children and Violance, op. cit., 73

115. Committee on the Rights of the Child, General Comment No. 12: The right of the child to be heard, CRC/C/GC.12 (United Nations, New York, 2009), 26–27.

116. Plan India, ‘Girls in a Changing Landscape: Urban and digital frontiers – The state of the girl child in India 2010’, New Delhi, September 2010, 31.

117 . فرید محسنی، «سهم کودکان و نوجوانان از حمایت کیفری در فضای مجازی و حقیقی»، آموزه های حقوق کیفری ۱(۱۳۹۰)، ۱۶۳.

118 . ایمان جعفری، «شبکه ملی اطلاعات، تنها بستر حفاظت از کودکان در فضای مجازی»، فصلنامه موعود ۱۹۲ و ۱۹۳(۱۳۹۵)، ۱۲۷.

119. سجادی، پیشین، ۳۰.

120. همان، ۳۰.

 

الف) منابع فارسی
- قرآن کریم. ترجمه: ابوالفضل بهرام پور.
- آبروشن، هوشنگ. کودک آزاری و راه های مقابله با آن. چاپ دوم. تهران: نشر اندیشه، ۱۳۸۷.
- ابراهیمی، محمد. «اعلامیه حقوق کودک»، دسترسی در ؟،
http://pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=38898h. see in: 18 February 2018
- اکبری، ابوالقاسم و مینا اکبری. آسیب شناسی اجتماعی. تهران: انتشارات رشد و توسعه، ۱۳۹۰.
- امامی، سید حسن. حقوق مدنی. جلد ۵. چاپ دوازدهم. تهران: نشر اسلامیه، ۱۳۷۶.
- باستانی، برومند. جرایم رایانه ای و اینترنتی. تهران: انتشارات بهنامی، ۱۳۸۳.
- باقری، خسرو، نرگس سجادیه و طیبه توسلی. رویکردها و روش های پژوهش درفلسفه تعلیم وتربیت. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی واجتماعی، ۱۳۸۹.
- علی همت بناری. «بررسی انتقادی سبک فرزندپروری مقتدرانه براساس دیدگاه ائمه اطهار(ع)». فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات اسلام شناسی و روان شناسی ۱۶(۱۳۹۴): ۱۳۵-۱۵۵.
- بهشتی، محمد. مبانی تربیت از دیدگاه قرآن. چاپ اول. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۰.
- بیابانگرد، اسماعیل. فرزند من و رسانه. تهران: مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، ۱۳۸۷.
- پارسا، محمد. روان شناسی تربیتی. تهران: نشر سخن، ۱۳۷۴.
- پاکدامن، شهلا، پیمان پاک فایزه و پریسا پورعلمداری. مجموعه مقالات. قم: دانشگاه مفید، ۱۳۹۴.
- علیرضا پناهیان (سایت بیان معنوی)، «انتقال مفاهیم دینی به کودکان»، دسترسی در ۵/۱۲/۱۳۹۹، http://panahian.ir/
- پیوندی، غلامرضا. حقوق کودک. چاپ اول. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۰.
- جعفری لنگرودی، محمد جعفری. ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش، ۱۳۶۸.
- جعفری، ایمان. «شبکه ملی اطلاعات، تنها بستر حفاظت از کودکان در فضای مجازی». فصلنامه موعود ۱۹۲ و ۱۹۳(۱۳۹۵): ۱۲۰-۱۲۷.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن. تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: آل البیت (ع)، ۱۴۰۹.
- حسینی زاده، سیدعلی. سیره تربیت پیامبر(ص) و اهل بیت (ع). جلد ۱ و۲، تربیت فرزند. چاپ ششم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۶.
- دادگران، سید محمد. مجموعه مقالات ارتباط جمعی در مطبوعات. تهران: انتشارات رسانه، ۱۳۸۴.
- دوران، بهزاد. «تأثیر فضای سایبر بر هویت اجتماعی». رساله دکتری. تهران: دانشگاه مدرس. بی تا.
- دلشاد تهرانی، مصطفی. سیری در تربیت اسلامی. چاپ سوم. تهران: انتشارات دریا، ۱۳۸۵.
- دیباجی، محمدعلی. «پرداختن به فلسفه رسانه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی». فصلنامه مطالعات در رسانه و فرهنگ ۲(۱۳۹۰ ): ۴۹-۶۵.
- رحیمی، محمد. «عوامل اجتماعی موثر بر شکاف نسلی؛ مطالعه موردی شهرخلخال».پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، ۱۳۸۳.
- پژوهشگاه اسلامی، وبگاه رسمی آیت الله علی اکبر رشاد، «کدام خشونت، کدام مدارا»، ۳۰/۱۱/۱۳۹۹، rashad.ir
- زکوی، مهدی. «تأثیر بازی های رایانه ای بر تمایلات بزهکارانه و انحراف کودکان و نوجوانان گیم نتی». فصلنامه مطالعات فرهنگ ارتباطات ۷۰( ۱۳۹۶): ۱۰۳-۱۳۱.
- زنجانی زاده، هما. «بررسی تأثیر اینترنت بر ارزش های خانواده در بین دانش آموزان». مجله انجمن جامعه شناسی ایران ۶(۲)(۱۳۸۴): ۱۲۱-۱۴۶.
- سجادی، سید مهدی. «فضای مجازی و نومفهوم پردازی در مولفه های تربیت دینی». فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش دریادگیری آموزشگاهی ومجازی ۴(۲)(۱۴)(۱۳۹۵):۲۳ -۳۲.
- شجاعی، محمدصادق. «روان شناسی و آسیب شناسی اینترنت درتعامل با دین». فصلنامه علمی - تخصصی روان شناسی درتعامل بادین ۱(۱) (۱۳۸۷):۱۴۳-۱۷۴.
- شکرخواه،یونس. فضای مجازی ملاحظات اخلاقی، حقوقی، اجتماعی. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۰.
- علم الهدی، جمیله، صالح صدیق پور، بهرام بلاش و محبوبه عارفی. «بررسی تأثیر بکارگیری فاوا بر نگرش اخلاقی دانش آموزان راهنمایی». فصلنامه مطالعات برنامه درسی ۳(۱۲)(۱۳۹۵): ۲۶-۳۱.
- قائمی، علی. زمینه تربیت. چاپ هفتم. قم: انتشارات امیری، ۱۳۷۰.
- قلی زاده نوری، فرهاد. فرهنگ تشریحی کاربران کامپیوتر انتشارات مایکروسافت. تهران: نشر علم روز، ۱۳۸۰.
- قیصری، کیومرث. «ارائه الگوی تربیت توحیدی بر اساس آموزه های قرآن و ائمه اطهار (ع) در دوره های سه گانه سنی». پایان نامه کارشناسی ارشد. همدان: دانشگاه بوعلی سینا، ۱۳۹۶.
- کدخدایی، عباسعلی و امیر ساعد وکیل. حقوق شهروندی در اینترنت. چاپ اول. تهران: انتشارات جاودانه (جنگل)، ۱۳۹۴.
- کشاورز، بهمن. آیین نگارش حقوق و کلیات علم حقوق. چاپ اول. تهران :مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۷۵.
- صادق زاده قمصری، علیرضا. راهنمای برنامه درسی تعلیمات دینی دوره دبیرستان و پیش دانشگاهی دربوته نقد. (مجموعه مقالات). تربیت اسلامی. کتاب ششم. تهران: مرکز مطالعات اسلامی،۱۳۸۰.
- صفایی، سید حسین و مرتضی قاسم زاده. حقوق مدنی اشخاص و محجورین. چاپ چهارم. تهران: انتشارات سمت، ۱۳۷۸.
- صیادی، ابوالقاسم. انقلاب اسلامی و چالش های جهانی شدن فرهنگ. زنجان: نشر نیکان کتاب، ۱۳۸۴.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین. تفسیرالمیزان، جلد ۱۲ و۱۳. ترجمه محمد باقر موسوی همدانی. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴.
- علم الهدی، جمیله، بهرام صالح صدق پور، فرهادبلاش و محبوبه عارفی. «بررسی تأثیر بکارگیری فاوا بر نگرش اخلاقی دانش آموزان راهنمایی»، فصلنامه مطالعات برنامه درسی ۱۲(۱۳۹۵): ۱۲۲-۱۴۵.
- مایر، فردیک. تاریخ اندیشه های تربیتی. ترجمه علی اصغر فیاض. تهران: انتشارات سمت، ۱۳۷۴.
- محسنی، فرید. سهم کودکان و نوجوانان از حمایت کیفری در فضای مجازی و حقیقی. تهران:آموزه های حقوق کیفری، ۱۳۹۰.
- محمدی ری شهری، محمد. میزان الحکمه، جلد ۱و ۳. قم: انتشارات علمی، فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۷۵.
- مرکز مطالعات حقوق بشر. گزیده ای از مهم ترین اسناد بین المللی حقوق بشر. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۲.
- مقدادی، محمدمهدی. مجموعه مقالات. چاپ اول. قم :دانشگاه مفید ـ یونیسف ـ ،۱۳۹۲.
- مطهری، مرتضی. تعلیم و تربیت دراسلام. چاپ بیست ویکم. قم: انتشارات صدرا، ۱۳۷۲.
- معاونت آموزش و تحقیقات قوه قضائیه. مسائل قضایی هرزه نگاری در محیط سایبر. تهران: انتشارات راه نوین، ۱۳۸۹.
- موسوی خمینی، سید روح الله. صحیفه نور. جلد۱۳ و۱۴. تهران: مرکز مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹.
- نیکزاد، محمود. کلیات فلسفه تعلیم و تربیت. چاپ اول. تهران: موسسه کیهان، ۱۳۷۵.
ب ) منابع خارجی
- Atchison, Brad. “Hypertext Literacy: Are We Teaching Students to Read and Write Hypertext?”. Journal of Educational Computing, Design & Online Learning 5(2004): 221-227.
- CCPR General Comment No. 20: Article 7 (Prohibition of Torture, or Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment), Adopted at the Forty-fourth Session of the Human Rights Committee, on 10 March 1992, Para 1 and 5.
- C., M. I., Colt, J. P., & Meyer, N. B. Cyber bullying protecting kids and adults from online bullies. Westport, CT: Praeger, 2009.
- Council of Europe. Organised crime situation report ٢٠٠٥. Provisional report. Strasbourg: Directora General of Legal Affairs, Council of Europe. (This report clarifies data contained in the CoE’s 2004 report, Organised crime situation report 2004: Focus on the threat of cybercrime. Summary. Provisional report, 2005.
- Cooper, S. “Medical Analysis of Child Pornography”. In Medical and Legal Aspects of Child Sexual Exploitation, Edited by S. Cooper, R. Estes, A. Giardino, Kellogg, & V. Vieth, 223. Saint Louis: GW Medical Publishing, 2005.
- Convention on the Rights of the Child, Adopted and opened for signature, ratification and, accession by General Assembly, resolution 44/25 of 20 November 1989, article 1 .
- Convention on the Rights of the Child, Adopted and opened for signature, ratification and, accessio by GeneralAssembly, resolution 44/25 of 20 November 1989.
- Committee on the Rights of the Child. General Comment No. 12: The right of the child to be heard. CRC/C/GC.12, United Nations, New York 2009, 26–27.
- Davidson, Julia. State of the Nation Review of Internet Safety 2010, Telecommunications Regulator Authority.Kingdom of Bahrain: Manama, 2010.
- Davidson, Julia, Elena Martellozzo and Mia Lorenz. Evaluation of CEOP ThinkUKnow Intern Safety Programme and Exploration of Young People’s Internet Safety Knowledge. London: Centre for Abuse & Trauma Studies, Kingston University, 2009. Deborah Muir: Coordinator & Author, Violence against Children in Cyberspace, ECPAT International, 2005.
- Declaration of The Rights of The Child, Proclaimed by General Assembly Resolution 1386(XIV) of 20 November 1959.
- Eynon, Rebecca. Harnessing Technology: The Learner and their context – Mapping young people’s uses of technology in their own contexts: A nationally representative survey, British Educational Communications and Technology Agency, Department for Children, Schools and Families, Government of the UK, March 2009.
- ECPAT International, Violence against Children in Cyberspace A contribution to the United Nations Study on Violence against Children, September 2005.
- Figure 2c from: Kostro-Ambroziak A. “Reshchikov A First report of the genus Phytodietus Gravenhorst, 1829” (Hymenoptera: Ichneumonidae: Tryphoninae from Thailand). Biodiversity Data Journal 4: E8027. 2016 .
- Ferraro, M. M., E. Casey & M. McGrath. Investigating Child Exploitation and Pornography: The Internet, the Law and Forensic Science. Cambridge, Massachusetts: Academic Press, 2005.
- Geneva Declaration of the Rights of the Child, Adopted 26 September, 1924, League of Nations.
- International Covenant on Civil and Political Rights, Adopted and opened for signature, ratification and accession by General Assembly resolution 2200A (XXI) of 16 December 1966, entry into force 23 March 1976.
- Muir, Deborah. Violence against Children in Cyberspace: A contribution to the United Nations Study on Violence against Children. Bangkok: ECPAT International, 2005.
- Paulo Sérgio Pinheiro, Independent Expert for the United Nations Secretary-General’s Study on
Violence against Children, World Report on violence against children, Published by the United Nations Secretary-General’s Study on Violence against Children, 2006.
- Peters, M. R., & J. V. Edelson. “Control of Lepidopterous Larvae on Spring Cabbage”. Arthropod Management Tests 21(1)(1995): 95-95.
- Plan India. Girls in a Changing Landscape: Urban and digital frontiers – The state of the girl child in India 2010. New Delhi: Delh, 2010.
- Report, Middle East and North Africa Region Draft, June2005.
- Tanja E., Bosch. ‘Wots ur ASLR? Adolescent girls’ use of cellphones in Cape Town’, Paper submitted to e/merge 2008, University of Cape Town, Centre Educational Technology, Cape Town, South Africa (2008), 8.
- Taylor, Max. Gemma Holland and Ethel Quayle. “Typology of Paedophile Picture Collections”. The Police Journal 74(2)(2001): 97-107.
- The Universal Declaration of Human Rights (UDHR) is a declaration adopted by the United Nations General Assembly on 10 December 1948 at the Palais de Chaillot, Paris.
- Jenkins, J.P.(2017,April20). “Pornography.Retrievedfrom”, www.britannica.com/topic/pornography.Accessed March 2018.
- Jon ,Carr, (Child abuse, child pornography and the Internet. UK: NCH. 2004):11.Unicef, Innocenti digest jurnal, Children and Violance, Number 2. 1997. United Nations, Convention on the Rights of the Child ( CRC), General comment No. 13.
- UNICEF Innocenti Research Centre, Child Safety Online Global challenges and strategies, Technical Report, 2012.
Website
- Accessed 10 march 2018 March 2018, http:// www.britannica.com/topic/pornography.
- Accessed 11 march 2018 March 2018. http:// who.int/violenceprevention/approach/definition/en/.
- Accessed 20 April 2017, http: //Jenkins,J.P.
- “Pornography”, Accessed 20 April 2017 http/www.britannica.com/topic/pornography.
- Accessed 12 March 2018, http:// Bayanmanavi.ir . See in March 2018.
- Accessed 10 March 2018, http://pajoohe.com. see in: 18 February 2018.