وصیت حساب های مجازی

مقدمه

اوج‫گیری پیشرفت فناوری و تکنولوژی در قرن بیستم، ناقوس ورود انسان به فضای مجازی (سایبر) را در این قرن به صدا درآورد. در چنین فضایی، اقشار مختلف جامعه حسب نیازهای خویش می توانند حساب‫های معینی را ایجاد کرده و از آنها بهره‫مند گردند. در این حساب ها، می توان اطلاعات فراوانی را ذخیره و یا برای دیگر کاربران ارسال کرد. برای نمونه، می توان کتب و مقالات مجازی را خریداری و در حساب خود ذخیره نمود و با افتتاح حساب در سایت های ارائه‫دهنده موسیقی، آلبوم‫های موسیقی را خریداری و یا پیش‫خرید کرد. همچنین می‫توان با سایر کاربران، ازطریق ارسال و دریافت ایمیل، در ارتباط بود. کاربر تا زمانی که خود زنده است، طبیعتاً حساب خویش را مدیریت کرده و می‫تواند تصرفات گسترده‫ای را البته در حدود توافق‫نامه منعقد شده بین او و شرکت ارائه‫دهنده خدمات حساب، انجام دهد؛ اما پس از مرگ کاربر، چه سرنوشتی در انتظار حساب مجازی کاربر متوفی و اطلاعات موجود در آن خواهد بود؟ قطعاً، یکی از پاسخ های محتمل به این پرسش، انتقال حساب و اطلاعات، به وراث کاربر ازطریق ارث خواهد بود که این موضوع ضمن تحقیق دیگری بررسی شده است.¹ بااین حال، سکوت قوانین و مقررات در ایران، اساساً امکانِ وصیت و توارثِ حساب‫های مجازی را در پس پردة ابهام فرو می‫برد. به علاوه، ممکن است خود شخص نیز، رضایت نداشته باشد که حساب و همه اطلاعات مندرج در آن به وراثش برسد. برای همین، شاید وصیت راه حل مفیدتری باشد. برای نمونه، شخص وصیت کند که وصی، محتویات خاصی از حساب را که جنبه محرمانه و حیثیتی دارند، حذف کند، قبل از آنکه این اطلاعات در دسترس وراث یا سایرین قرار گیرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

حال، باید به این پرسش پرداخت که آیا چنین وصیتی معتبر است یا خیر؟ در پذیرش اعتبار این وصیت، ابهامات عدیده‫ای قابل طرح است: نخست، باتوجه به لزوم مالیت موصی به و تعلق آن به موصی، آیا حساب و اطلاعات مندرج در آن را می توان مال به شمار آورد؟ آیا تعلق مالکیت آنها به کاربر، قابل پذیرش است؟ پیش از پاسخگویی به این پرسش‫ها، باید رویکردی شفاف نسبت به سرنوشت حساب‫های مجازی پس از مرگ کاربر اتخاذ نمود.² این موضوع اگرچه تاکنون در رویه قضایی ایران سابقة چندانی نداشته؛ اما می‫توان بارقه‫هایی از آن را در رویة قضایی برخی کشورها مشاهده کرد. برای مثال، پس از سقوط هواپیمایی در آمریکا و کشته شدن تعدادی از مسافرین آن، بازماندگان برخی از کشته‫شدگان، از دادگاه، انتشار محتوای حساب‫های اجتماعی مورث خود را تقاضا کردند. درنهایت، دادگاه بخش فدرال آمریکا حکم به انتشار محتوای ایمیل‫ها را داد. در رأی این دادگاه تأکید شده که جانشین شخص متوفی، حق کنترل تمام دارایی‫های متوفی ازجمله ایمیل وی را خواهد داشت.³ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

اگرچه اطلاعات توسط کاربر تحصیل و ایجاد شده و به نوعی می‫توان او را مالک اطلاعات درون حساب دانست؛ اما برای تصمیم‫گیری دربارة حساب پس از مرگ کاربر قطعاً ارادة شرکتی که سازنده حساب هست را باید موردِتوجه قرار داد؛ ازآنجاکه این حساب ها توسط شرکت ها ایجاد می شود، باید دید موضع شرکت های سازنده حساب چیست، خصوصاً آنکه ممکن است نام کاربری و رمز عبور توسط موصی برای موصی‫له یا وصی افشا نشده یا افشا شده و بعداً تغییر کرده باشد. در این فرض، ممکن است الزام این شرکت ها به افشای نام کاربری و رمز عبور خواسته شود؛ بنابراین موضع و رویکردِ شرکت‫های سازنده نیز دراین خصوص حائز اهمیت است و باید موردِمداقه قرار گیرد. افزون براین، نباید فراموش کرد که حساب ها ابزار فراگیری برای برقراری ارتباط هستند. ازطریق یک حساب می‫توان با هر شخصی در هر نقطه‫ای از جهان در ارتباط بود و تعامل داشت. یک روانشناس می‫تواند با مراجعین خود به وسیله همین حساب‫ها در ارتباط باشد و یا مبادلة اسنادی میانِ وکیل و موکل از این طریق انجام یابد. طبیعتاً در بسیاری از این ارتباطات، اطلاعات مرتبط با اشخاص ثالث نیز، رد و بدل می شود و دسترسی وصی یا موصی له به حساب سبب می شود تا اطلاعات اشخاص ثالث نیز افشا شود؛ بنابراین، دغدغة حفظ حریم خصوصی اشخاص ثالث، مانع مهمی بر سر راه اعتبار وصیت خواهد بود. درنهایت، منافع عمومی جامعه را نباید از یاد برد. حساب‫ها می‫توانند اطلاعات ارزشمندی را درخصوص دنیای معاصر، در اختیار نسل‫های آینده قرار دهند. از بین رفتن اطلاعات حساب‫ها به وسیله موصی‫له یا وصی، می‫تواند آیندگان را از این منبع ارزشمند محروم نماید.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

پرواضح است که هیچ تصریحی در غالب نظام های حقوقی دنیا، نسبت به موضوع تعیین تکلیف حساب‫های مجازی پس از مرگ دیده نمی شود. حتی بعید به نظر می‫رسد که خود ایجادکنندگان و توسعه‫دهندگان خدمات آنلاین نیز به آنچه هنگام مرگ یک دارنده حساب رخ می دهد، توجه کرده باشند.⁴ بااین حال، به این مسئله در قوانین هفت ایالت در ایالات متحده آمریکا اشاره شده است.⁵ برای مثال، در ایالت کنتیکت⁶ قانونی وجود دارد که بر اساس آن جانشین یا نماینده متوفی می‫تواند با ارائه تقاضای کتبی جهت دسترسی به محتوای حساب کاربر متوفی به دادگاه به همراه یک کپی از گواهی انتصاب وصی یا جانشینی با حکم دادگاه به حساب متوفی دسترسی پیدا کند.⁷ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در ایران نیز مانند سایر کشورهای دنیا استفاده از این حساب‫ها رشد بالایی داشته، همان گونه که بر اساس آمارهای به دست آمده در سال ۲۰۱۸، در کشور ما، بالغ بر ۴۰ میلیون کاربر فعال در شبکه‫های اجتماعی وجود دارد. همچنین ازجمله محبوب‫ترین نرم‫افزارهای موردِاستفاده توسط ایرانیان، اینستاگرام است که قریب به ۲۴ میلیون کاربر ایرانی دارد.⁸ مع الوصف نه تنها در نظام قانونگذاری به این موضوع توجهی نشده، بلکه در کتب و آثار حقوقی ما نیز، هیچ توجهی به موضوع موردِبحث نشده است. به نظر می رسد یکی از دلایل بی توجهی حقوق دانان ما به این مسئله، خارجی بودن تابعیت اکثر شرکت‫های تأمین‫کننده حساب باشد.⁹ این در حالی است که مسئلة موردِبحث، قطعاً در آینده‫ای نه چندان دور برای همه کاربران ایرانی دغدغه‫آفرین خواهد بود و باتوجه به رشد روزافزون نرم افزارهای داخلی بهتر است که در نظام قانونی ما نیز موردِتوجه قرار گیرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در پژوهش پیش‫ رو، پس از بررسی تعریف و ماهیت حساب و اطلاعات مجازی، باتوجه به اصول حقوقی و فقهی مرتبط در نظام حقوقی ایران، امکان انجام وصیت‫های تملیکی و عهدی نسبت به حساب‫های مجازی به تفکیک موردِبحث و بررسی قرار می‫گیرد. پس ازآن موانع اجرای وصیت (عهدی یا تملیکی) حساب‫های مجازی باتوجه به رویة شرکت‫های ارائه دهنده خدمات حساب‫های مجازی و سایر عوامل حقوقی موردِتحلیل قرار خواهد گرفت و در پایان باتوجه به نظام حقوقی ایران، نتایج و پیشنهاد های این پژوهش به قانونگذاران مربوطه جهت رفع خلأهای موجود، ارائه خواهد شد.

۱- تعریف و اقسام حساب مجازی

در تعریف حساب مجازی باتوجه به تنوع مصادیق آن، اختلاف نظر وجود دارد تا جایی که به اعتقاد برخی، تعریف آن به صورت واضح و مشخص و در یک گستره جهانی تقریباً غیرممکن است.¹⁰ بااین حال، به نظر می رسد در تعریفی ساده از حساب بتوان گفت که حساب مجازی ابزاری است که به کاربر، در فضای مجازی، امکان ایجاد، دریافت، ارسال، انتقال، ذخیره و یا نمایش اطلاعات را می دهد.¹¹ توضیح آنکه کاربر ازطریق حساب می تواند اطلاعات مختلفی را برای خویش ذخیره کند، یا آنکه برای دیگر کاربران ارسال کند. در همین راستا، به باور برخی، ماهیت حساب چیزی بیش از یک حق دسترسی به محتوای درون آن که اطلاعات مجازی باشد، نیست.¹² درواقع، حساب مجازی یک قالب مجازی ارائه شده از سوی شرکت های ارائه دهنده آن است که به کاربر در محدوده توافق شرکت و کاربر، اجازه هرگونه تصرفی اعم از ایجاد، ارسال، دریافت، ویرایش، نمایش، حذف، انتقال و ذخیره محتوای درون آن را می دهد. از محتوای درون حساب، می توان با عنوان اطلاعات مجازی نام برد. این اطلاعات، می تواند فایل صوتی، تصویری، نوشتاری و... باشد.¹³‬‬‬‬‬‬‬‬

حساب‫ها دریک تقسیم‫بندی به ۴ دسته اجتماعی، مالی، شخصی و تجاری تقسیم شده‫اند.¹⁴ حساب های اجتماعی یا ارتباط‫ جمعی بیشتر کارکردی اجتماعی دارند مانند واتساپ، تلگرام، لاین، فیس بوک، اینستاگرام و... . حساب‫های مالی حساب‫هایی هستند که به کاربر قابلیت‫های مربوط به مدیریت وجوه و ارز‫ها اعم از پرداخت اینترنتی، انتقال و نگهداری آنها را می‫دهد. درگاه های پرداخت و حساب‫هایی مانند پِی پال¹⁵ ، ای. پِی¹⁶ و تراست والِت¹⁷ در این دسته قرار خواهند گرفت.¹⁸ حساب‫های تجاری برای خرید و فروش محصولات مجازی به وجود آمده‫اند؛ بدین صورت که کاربر با استفاده از آ نها می تواند محصولی مجازی مانند فایل کتاب، مقاله، موسیقی و ... را خریداری کرده و در حساب خود ذخیره کند مانند آی تونز¹⁹ ، آمازون²⁰، فیلیمو، کتابراه و... حساب های شخصی نیز برای ارسال و دریافت پیام های شخصی بین کاربران استفاده می شود. این حساب ها درواقع صورت مجازی و پیشرفته پیامک های تلفن همراه می‫باشند. بارزترین نوع حساب‫های شخصی ایمیل‫ها هستند. همچنین گفت وگوهای خصوصی کاربرهای شبکه‫های اجتماعی نیز از ماهیت شخصی برخوردارند. ازجمله تفاوت‫های حساب‫های شخصی و اجتماعی این است که در حساب‫های شخصی کسی جز مخاطب گفت وگو از محتوای آن آگاه نیست؛ اما در شبکه های اجتماعی کاربر می‫تواند اشخاص بیشتری را از اطلاعات موجود در حساب آگاه کند.²¹ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

همچنین حساب‫ها را می‫توان بر اساس عامل ارزشمندی آنها به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته، حساب‫هایی هستند که شخصیت صاحب حساب، علت اصلی ارزش آن است مانند بسیاری از حساب‫های مشاهیر در اینستاگرام، توییتر، فیس بوک و کانال‫های تلگرامی که تعداد بسیار زیادی از کاربران فضای مجازی، این‫گونه صفحات و حساب‫ها را به دلیل شخصیت محبوب کاربر، فارغ از محتوا و اطلاعات موجود در آن دنبال می کنند. درواقع در این گونه صفحات، شخصیت صاحب حساب بسیار مهم تر از اطلاعاتی است که در آن قرار گرفته است و این مسئله باعث شده تا حساب مشاهیر تبدیل به بستری فوق العاده جهت کسب سود و منفعت برایشان گردد. برای نمونه، آمارها حاکی از این است که کریستیانو رونالدو²²، فوتبالیست مشهور جهان، در سال ۲۰۱۹ صرفاً ازطریق تبلیغات در حساب اینستاگرام خود بالغ بر ۳۸ میلیون پوند کسب درآمد کرده است.²³ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

دسته دوم، حساب هایی هستند که صرفاً اطلاعات موجود در آن، دلیل ارزش و اهمیت آنهاست مانند حساب های تجاری و شخصی و نیز حساب های با محتواهای علمی، خبری، تاریخی و ... . تفاوت این دو حساب، به ویژه از جهت این پژوهش، در آن است که فوت کاربر در حساب های دسته اول ممکن است از ارزش حساب بکاهد؛ اما در نوع دوم حساب ها، فوت کاربر، علی الاصول اثری در ارزش حساب نخواهد داشت.

۲- تحلیل حساب و اطلاعات مجازی از منظر حقوق اموال

در تحلیل موضوع از منظور حقوق اموال، حساب و اطلاعات مجازی در دو مقوله مالیت و مالکیت قابل بررسی است. درواقع این بخش درصدد پاسخ به دو پرسش است: نخست آنکه آیا حساب را می توان مال شمرد و دوم آنکه مالکیت حساب از آن کیست.

۱-۲- مالیت حساب

در پاسخ به پرسش نخست، باید به سراغ تعریف مال رفت: نتیجۀ پذیرش مالیت حساب و اطلاعات مجازی این خواهد بود که کاربر مسلّماً این حق را خواهد داشت که آنها را در طول عمرش و یا برای پس از مرگش به دیگری منتقل کند. حال اگر بخواهیم مالیت حساب و اطلاعات مجازی را براساس مؤلفه‫های حقوق اموال سنتی که صدها سال قبل تعریف شده‫اند، مطالعه کنیم، قطعاً به نتایج روشن و ملموسی دست نخواهیم یافت؛ زیرا این مؤلفه‫ها قابلیت تطابق بر اموال غیرمادی را نخواهد داشت. ²⁴ البته در سال‫های اخیر، حقوق اموال، قدم‫هایش را کمی فراتر نهاده و دایرۀ تعریف مال را به حدی گسترده نموده که شامل اموال غیرمادی و فکری نیز گردد.²⁵ از طرفی، نباید کارکرد مشابه حساب‫ها و برخی اموال مادی مانند تصاویر قدیمی، نامه‫ها و دفاتر خاطرات را فراموش کرد. درواقع، تفاوت میان این دو، صرفاً در تعلق به فضاهای مجازی و واقعی است: چنانکه تصاویر ذخیره شده در حساب‫ها جایگزین عکس‫های قدیمی شده‫اند و این شباهت ماهوی باعث ایجاد فرض مالیت داشتن آنها شده است.²⁶ ممکن است گفته شود ازآنجایی که محتوای حساب‫ها فاقد ارزش مالی است، نمی‫توان آنها را مال محسوب کرد؛ اما این استدلال نابجاست؛ چراکه بسیاری از حساب ها، ارزش مالی دارند.²⁷ به علاوه، قابلیت تقویم پولی، لزوماً از مؤلفه‫های تعریف مال نبوده و ارزش پولی ملاک دقیقی برای تعیین مال بودن نیست. همان گونه که عکس‫ها و آلبوم‫های خانوادگی و نیز کتب و نامه‫های قدیمی فاقد ارزش پولی ا‫ند؛ اما در تعلّق آنها به دارایی اشخاص تردیدی وجود ندارد.²⁸ بنابراین اطلاعات مجازی را می توان جزء دارایی دانست.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در بررسی فقهی این مسئله، فقهای امامیه در تعریف سنّتی اموال، صرفاً اعیان را مال تلقی می‫کردند.²⁹ باتوجه به چنین دیدگاهی، بدیهی است که حساب و اطلاعات مجازی همچون بسیاری از اموال فکری و غیرمادی دیگر، مال محسوب نگردند؛ اما پیشرفت زندگی بشر و پدید آمدن پدیده‫های باارزش اعتباری که خارج از تعریف فوق بوده‫اند، ناکارآمدی تعریف سنتی اموال در فقه را آشکار کرد. این مسئله موجب شد تا فقها رفته‫رفته به معنای عرفی مال توجه کنند³⁰؛ به گونه ای که هرآنچه عرفاً باعث برطرف کردن نیاز انسان‫ها شود را مال می‫دانند.³¹ ناگفته نماند که برخی دیگر از فقها، مورد میل و رغبت قرار گرفتن توسط مردم را ملاک مالیت داشتن اشیا می‫دانند.³² حقوق دانان ما نیز، دارابودن ارزش مبادله اقتصادی را مهم ترین ملاک برای مالیت داشتن درنظر گرفته اند³³؛ به گونه ای که مال می بایست موردِرغبت اشخاص قرار گرفته و اشخاص بابت آن حاضر به پرداخت عوض باشند. مرجع داوری رغبت اشخاص نیز، عرف قرار داده شده است.³⁴ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

باتوجه به این تعاریف، حساب را می توان مال به شمار آورد؛ زیرا به وسیله حساب، بسیاری از نیازهای بشر قابل برطرف شدن است، این نیازها، اعم است از نیازهای مادی و معنوی. افراد می‫توانند در راستای تأمین نیازهای مادی شان، به وسیله حساب، اقدام به خرید و فروش کالای خاصی کنند، قرارداد منعقد کنند و یا حتی کسب درآمد نمایند. افزون بر آن نباید از کارکرد مهم حساب‫ها در تأمین نیازهای معنوی از قبیل نیاز به برقراری ارتباط و یا کسب اطلاعات و آگاهی غافل شد. باتوجه به همین نیازها است که حساب، موردِمیل و رغبت اشخاص قرار گرفته است و درنهایت، همین میل و رغبت سبب شده تا حساب، ارزش اقتصادی پیدا کند به گونه ای که حساب‫های مجازی بی‫تردید از منظر عرف دارای ارزش اقتصادی است؛ به صورتی که اشخاص حاضرند برای داشتن آنها پول بدهند مانند خرید و فروش صفحات اینستاگرام، کانال‫های تلگرامی و برخی بازی‫های آنلاین مثل clash of clans.

۲-۲- مالکیت حساب

حال، باید به پرسش دوم پاسخ داد؛ مالکیت حساب متعلق به کیست؟ آیا از آن شرکت ارائه‫دهندۀ خدمات حساب‫های مجازی است یا متعلق به خود کاربر است؟ درصورتی که آن را از آن شرکت بدانیم، به تبع کاربر هیچ حقی نسبت به وصیت حساب نخواهد داشت. برعکس، اگر آن را متعلق به کاربر بدانیم، طبیعتاً وی حق هرگونه تصرفی در آن را خواهد داشت، برای نمونه، خواهد توانست نسبت به آنها وصیت کند و وضعیت حساب را برای زمانی که زنده نیست، مشخص کند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در بادی امر باید افزود که مالکیت رابطه‫ای است بین شخص و مال که توسط قانون محترم شمرده شده و به شخص اجازه بهره‫گیری از انتفاعات ممکن را می‫دهد.³⁵ درواقع پس از احراز وجود چنین رابطه‫ای است که شخص قانوناً به عنوان مالک یک مال شناخته می‫شود؛ بنابراین هم مالک و هم مال باید واجد شرایطی باشند ازجمله اینکه مالک باید اهلیت برای تملک و دارا شدن اموال را داشته باشد و مال نیز باید شرعاً و قانوناً قابل تملک باشد؛ یعنی از اموال غیرمشروع نبوده یا جزء انفال (اموال عمومی) نباشد چراکه این گونه اموال قابلیت تملیک و تملک را ندارند. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

باتوجه به تعریف برخی از حساب مبنی بر اینکه حساب، یک قالب ارائه شده از سوی شرکت است که صرفاً به کاربر اجازه دسترسی به محتوا را می‫دهد، ادعای شرکت‫ها دایر بر مالکیت بر حساب‫ها تا حدودی قابل‫پذیرش است؛ زیرا شرکت‫ها، عامل ایجاد حساب‫هایی بوده‫اند که خدمات مربوط به اطلاعات مجازی را تأمین می‫کند و اشخاص صرفاً حسابی را که متعلّق به شرکت بوده در تصرف دارند. ³⁶ بدیهی است کاربر به دلیل عدم مالکیت بر خود حساب، صلاحیت قانونی لازم برای انتقال آن را نخواهد داشت. بااین‫حال تعلّق حساب به شرکت، دلیل بر تعلّق محتوای درون حساب به شرکت نخواهد بود. این محتوا توسط کاربر خریداری، تحصیل و یا ایجاد می‫گردند و بدون شک به کاربر تعلق خواهند داشت.³⁷ برای نمونه، می‫توان رابطه بین شرکت و کاربر را با رابطه موجر و مستأجر موردِقیاس قرار داد. فرض کنید شخصی به عنوان موجر، خانه‫ای را در قالب عقد اجاره در اختیار مستأجر قرار می‫دهد. او با اینکه مالک خانه است ولی هیچ گاه نمی تواند مدعی مالکیت بر لوازم و اثاثیه منزل باشد؛ زیرا این اثاثیه متعلق به مستأجر است و توسط او تحصیل شده است؛ بنابراین شرکت ها نیز هیچ‫گاه نمی‫توانند ادعای مالکیت بر اطلاعات و محتوای حساب‫ها را داشته باشند؛ چنانکه توییتر اظهار داشته که آنچه برای شماست، متعلق به شماست؛ پس شما صاحب محتوای حساب هستید. ³⁸ سایر شرکت‫های معروف نظیر گوگل³⁹، مایکروسافت⁴⁰ و وریزون مدیا (یاهو)⁴¹ نیز همین رویکرد را اتخاذ کرده‫اند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

حال باتوجه به اینکه در ماده ۱۴۰ قانون مدنی اسباب تملک (احیاء موات، حیازت مباحات، عقود و تعهدات، اخذ به شفعه و ارث) احصا شده است و هر شخصی که مالک هر مالی می‫باشد، قاعدتاً می‫بایست ازطریق یکی از این اسباب، مال را به تملک خویش درآورده باشد. آنچه سؤال برانگیز است آن است که بر فرض مال دانستن محتوای حساب‫ها، بر اساس کدام یک از اسباب مذکور در ماده ۱۴۰ قانون مدنی، محتوای حساب به تملّک کاربر که مالک آن است، خواهد رسید؟‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در پاسخ به این سؤال باید میان محتویات حساب‫ها بر اساس روش تحصیل آنها تمایز قائل شد. درواقع محتوای حساب‫های مجازی ممکن است به ۳ طریق به دست کاربر برسد: اگر کاربر اطلاعات را خریداری کرده باشد مانند اینکه مقاله، موسیقی، فیلم، سریال و سایر محتواهای مجازی را از وب سایتی خریداری کند. همچنین اگر از طریق وصیت تملیکی به تملیک وی رسیده‫ باشد باید آنها را در قالب عقود و تعهدات جای داد. حال اگر به وسیله ارث از مورث‫شان به آنان رسیده باشد، یقیناً ارث سبب تملک خواهد بود؛ اما درصورتی که خود کاربر آنها را ایجاد کند یا در به وجود آمدن آن نقش داشته باشد مانند اینکه کاربر ایمیلی بنویسد، پستی را در حساب اینستاگرام خویش به اشتراک بگذارد و یا یک حساب بازی آنلاین را به مرحله‫ای برساند که عرفاً باارزش تلقی شده و سایرین حاضر به پرداخت پول برای به دست آوردن آن باشند؛ دراین موارد، محتویات حساب بر اثر کار و تلاش خود فرد به دست می آید و ازآنجاکه بر اساس اصل ۴۶ قانون اساسی، «هر کس‏ مالک‏ حاصل‏ کسب‏ و کار مشروع‏ خویش‏ است‏...»، یقیناً مالکیت اطلاعاتی که شخص بر اساس کار و تلاش خود به وجود آورده، متعلق به خودش است. در این مسیر، همان گونه که در تحصیل اموال فکری نیز چنین عقیده‫ای پابرجاست⁴²، باور به حیازت مباحات در سببیت تملّک اطلاعات حساب‫ها، قابل پذیرش خواهد بود. همان گونه که حیازت هر ماهیتی، متناسب با طبیعت آن خواهد بود.⁴³ می‫توان تلاش کاربر در ایجاد محتویات حساب را نوعی حیازت در نظر گرفت و به محض ایجاد اطلاعات، وی را مالک آن دانست.

۳- امکان وصیّت

وصیّت یک قالب حقوقی جهت انجام یک عمل حقوقی برای زمان پس از مرگ موصی است. وجه تمایز آن با سایر اعمال حقوقی این است که اثر وصیّت معلق به فوت موصی خواهد بود.⁴⁴ این اثر ممکن است تملیک رایگان مالی باشد و یا انجام یک امر معیّن. بر همین اساس در قانون مدنی، وصیت به دو نوع تملیکی و عهدی تقسیم شده است (ماده ۸۲۵ قانون مدنی). این بخش درصدد پاسخ به این سؤال اساسی است که آیا کاربر حساب مجازی می‫تواند در قالب وصیّت تملیکی، اطلاعات حساب خویش را به تملیک کاربر دیگری برساند و یا آنکه آیا کاربر می تواند از طریق وصیت عهدی، انجام عمل مشخصی را نسبت به حساب از وصی بخواهد؟‬‬‬‬‬‬‬‬‬

فرض کنید یک حساب در سایت شرکت تجاری الکترونیکی آمازون داشته‫اید و در طول مدت استفاده از حساب، محصولات زیادی را از سایت خریداری کرده‫اید. آن دسته از محصولاتی که اهمیتی عینی و مادی داشته‫اند مانند وسایل خانگی، لباس و ...؛ که در قبض شماست و بدون تردید حق هرگونه تصرفی در آنها را خواهید داشت؛ اما اگر محصولات خریداری شده ماهیتی مجازی داشته باشند مانند کتاب الکترونیکی، آهنگ، فیلم و...، این محصولات به صورت مجازی و داخل در یک حساب مجازی در تصرّف‫تان می‫باشند. حال آیا به لحاظ حقوقی می‫توانید این دسته از محصولات را که به دلیل پرداخت پول مابازای آن، برایتان ارزشمند است، در قالب وصیت تملیکی، برای پس از مرگ تان به شخص دیگری انتقال دهید و او را مالک آنها کنید؟‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در پاسخ به این سؤال، باید ابتدا شرایط صحت وصیت را با حساب و اطلاعات مجازی موردِانطباق قرار دهیم. در تحلیل امکان وصیت تملیکی محتوای حساب، ازآنجاکه وصیت یک عمل حقوقی بوده که باعث تصرف در اموال شخص می‫شود لذا اهلیت طرفین شرط صحت وصیت است.⁴⁵ بنابراین کاربر به عنوان موصی در زمان ایجاب و شخص موصی‫له در زمان قبول می‫بایست دارای اهلیت تمتع و استیفا باشند. همچنین بر اساس ماده ۱۴۸ قانون مدنی⁴⁶، لازم است موصی‫ به مالیت داشته و متعلق به موصی باشد.⁴⁷ همان گونه که در بند پیشین گفته شد، تردیدی در مالیت اطلاعات مندرج در آن نیست. درواقع، محتوای حساب مجازی در حقوق ایران ارزش های مختلف مالی، عاطفی، تاریخی، اجتماعی اقتصادی و... داشته و عرفاً مال به حساب می‫آیند. به علاوه، اطلاعات مندرج در حساب نیز، متعلق به خود کاربر است. برای همین، کاربر خواهد توانست با وصیت تملیکی، وضعیت اطلاعات مندرج در حساب خویش را برای زمانی که زنده نیست، مشخص کند، بدین نحو که مالکیت اطلاعات مندرج در حساب را پس از مرگ خویش، به شخص معینی منتقل کند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

همچنین، ممکن است شخص در قالب وصیت عهدی، فردی را به عنوان وصی خویش تعیین کند تا این شخص، تصرف مشخصی را در اطلاعات مندرج در حساب وی انجام دهد، برای نمونه، اطلاعات را در مسیر امور خیر صرف کند یا آنها را از بین ببرد.در وهله اول، شرایط موصی در وصیت عهدی همان شرایط موصی در وصیت تملیکی است⁴⁸ و بنابراین کاربر حساب مجازی در مقام موصی وصیت عهدی می‫بایست دارای اهلیت تمتع و استیفا باشد. اهلیت شخص مأمور به ادارۀ حساب به عنوان وصی نیز اگرچه شرط صحت وصیت عهدی نیست ولی شرط اجرای وصیت است و در صورت حجر او باید ضم امین کبیر صورت گیرد تا مانع نفوذ وصیت از بین برود.⁴⁹ همچنین از شرایط صحت عمل موضوع وصیت عهدی، بر اساس بند ۴ ماده ۱۹۰ و ماده ۲۱۷ قانون مدنی، می‫توان به مشروعیت جهت و عدم مخالفت آن با نظم عمومی استناد کرد. اگرچه این حکم ذیل قرارداد ها آمده ولی می‫توان آن را در وصیت هم جاری دانست.⁵⁰ لذا عمل موضوع وصیت، علاوه بر معین بودن، نباید از اعمال مجرمانه باشد. در فرضی که کاربری، دیگری را مأمور به ادارۀ حساب جهت هک نمودن دیگر حساب‫ها و یا سرقت و کلاهبرداری اینترنتی کند و یا اگر او را مأمور به اداره حسابی با مضامین غیراخلاقی و ضدامنیتی کند، چنین وصایایی به دلیل نامشروع بودن جهت موضوع آن و نیز مخالفت با نظم عمومی جامعه، غیرقابل اجرا بوده و محکوم به بطلان خواهند بود. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

امروزه بسیاری از کاربران صفحات اینستاگرامی با دنبال کننده‫های تعداد بالا و یا کانال‫های تلگرامی با اعضای نسبتاً زیاد، ازطریق تبلیغات روزانه و یا ساعتی، درآمدهای نسبتاً هنگفتی به دست می‫آورند. حال آیا کاربران این گونه حساب‫ها می‫توانند برای امتداد کسب و کار مجازی خود در قالب وصیت عهدی، مدیریت محتوای حساب خود را به کاربر دیگری بسپارند؟ یا آنکه وصیت کند حساب در مسیر امور خیر صرف شود؟ به این پرسش، در بند بعدی با عنوان اعتبار وصیت پرداخته خواهد شد.

۴- اعتبار وصیت

پس از تطبیق نهاد حقوقی وصیت و قواعد عمومی آن با حساب‫های مجازی دریافتیم که محتوای حساب‫ها، این قابلیت را دارند که موضوع وصیت قرار گیرند چه اینکه کاربر بخواهد در قالب وصیت تملیکی، مالکیت محتوای حساب را به موصی له انتقال دهد و یا در قالب وصیت عهدی، کاربر دیگری را مأمور به عمل معین و مشروعی، مانند اداره حساب، از بین بردن محتوای حساب و یا ارسال اطلاعات درون آن به حسابی دیگر کند. شرط نخست در اجرای وصیت، دسترسی به حساب و محتوای آن از سوی موصی‫له یا وصی است؛ این در حالی است که معمولاً رویکرد اکثر شرکت‫های ارائه دهنده حساب مانند توییتر، یاهو، فیس بوک و گوگل بر عدم هرگونه دسترسی به محتوای حساب است. بااین حال رویکرد برخی از آنها مانند گوگل درخور توجه می‫باشد. گوگل اعلام کرده که درصورتی که کاربر بدون برجای گذاشتن دستورالعملی مبنی بر چگونگی مدیریت حساب، فوت کند، با بازماندگان کاربر متوفی صرفاً در راستای خاتمه دادن به حساب همکاری خواهد کرد مگر در شرایط خاصی که ممکن است اجازه دسترسی به اطلاعات را فراهم کند.⁵¹ اگرچه این نقد به گوگل وارد است که منظورش از شرایط خاص چیست و همچنین درصورت وجود یک دستورالعمل یا وصیت نامه از سوی کاربر نسبت به حساب، دقیقاً چه سیاستی را اتّخاذ خواهد کرد؛ اما گوگل با پیش بینی یک قالب شبیه به وصیت، به کاربر این اختیار را می‫دهد تا اطلاعات حسابش، در صورت غیرفعال بودن حساب او برای مدت مشخصی، در اختیار دیگری قرار گیرد. این قابلیت که موسوم به مخاطب موردِاعتماد⁵² است، به صاحب حساب، این اختیار را می‫دهد تا انتخاب کند که گوگل پس از سپری شدن چه مدتی از عدم فعالیت، حساب را غیرفعال در نظر بگیرد. همچنین کاربر انتخاب می‫کند که پس از غیرفعال بودن حساب، اطلاعات مندرج در آن، توسط گوگل حذف گردد و یا در اختیار کاربر دیگری قرار گیرد. درصورتی که صاحب حساب تمایل به اشتراک‫گذاری محتوای حساب به کاربر خاصی را داشته باشد، می تواند با درج اطلاعات مخاطب خود به گوگل، دستور به اشتراک گذاری اطلاعات حساب را بدهد.⁵³ اگرچه هدف گوگل از این قابلیت، کمک به کاربران در شرایط اضطراری مانند سرقت وسایل الکترونیکی و یا ربوده شدن کاربران بوده و تفاوت‫های اساسی با نهاد وصیت دارد؛ اما این موضوع، در راستای احترام به اراده کاربران، قابل توجه است. در بخش پیش رو، به بررسی عواملی خواهیم پرداخت که ممکن است در پذیرش اعتبار وصیت کاربران به عنوان مانع تلقی شود.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

۱-۴- مانع اول: شروط قراردادها

معمولاً شرکت‫های ارائه‫دهنده خدمات حساب مجازی هنگام افتتاح حساب شرایطی را با استفاده از موقعیت برتر و بالاتر خود بر کاربر تحمیل می کنند، به گونه ای که تنها با قبول چنین شرایطی، شرکت اجازه افتتاح حساب خواهد داد. برای نمونه، توییتر به صراحت استفاده از خدمات را منوط به پذیرش آنچه قرارداد الزام‫آور خوانده، دانسته و رسماً اعلام کرده که حق دارد به حساب کاربر به هر دلیلی و در هر زمانی خاتمه دهد.⁵⁴ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

این گونه قراردادها فرصت خوبی برای شرکت‫ها مهیا کرده که بتوانند سیاست‫هایی را که بیشترین منفعت را برایشان دارد اعمال کنند ازجمله اینکه در بسیاری از آنها انتقال اطلاعات حساب پس از مرگ کاربر ممنوع و غیرممکن تلقی شده است. البته برخی دیگر از شرکت‫ها مانند فیس بوک چنین انتقالی را منوط به جلب رضایت شرکت دانسته‫اند.⁵⁵ دراین میان، مشکل زبان متن قرارداد را نیز نباید فراموش کرد؛ بسیاری از این قراردادها به زبان کشور متبوع شرکت‫ها نوشته شده و کاربرانی که به زبان قرارداد، تسلط ندارند، به ناچار و بدون آگاهی از مفاد آن، آن را موردِپذیرش قرار می‫دهند. یقیناً فرض فهم مفاد چنین قراردادهایی برای کسانی که به زبانی غیر از آن صحبت می‫کنند؛ دور از عقل و منطق به نظر می‫رسد.⁵⁶ باوجوداین، به نظر نمی‫ رسد این امر، مانع مهمی بر سر راه اعتبار این شروط باشد؛ زیرا فرض بر این است که مخاطب، قرارداد را خوانده و فهمیده و یا باید می خوانده و می فهمیده، بنابراین، اینک نمی تواند بار کاهلی خویش را برعهده شرکت گذاشته و قرارداد یا بخشی از آن را زیر سؤال ببرد. البته، در فرضی که شرط عدم مالکیت کاربر بر حساب و اطلاعات مندرج در آن، نه به صورت شرط ضمن قرارداد بلکه به صورت اعلامیه در بخش سیاست‫های شرکت ذکر می گردد، می‫توان در الزام‫آور بودن آن تردید ایجاد کرد؛ زیرا این شروط، جزئی از قرارداد نبوده و به معنای واقعی کلمه، موردِتوافق قرار نگرفته اند.⁵⁷ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

۱-۱-۴- تحلیل شروط قرارداد به عنوان قرارداد الحاقی

با این حال، در فرضی که شرطی در متن قرارداد نوشته شده و کاربر نیز، به آن رضایت داده باشد، به نظر می رسد بتوان موضوع را از منظر قراردادهای الحاقی بررسی کرد.⁵⁸ شرکت‫های ارائه‫دهنده خدمات حساب، به عنوان یکی از طرفین این قرارداد، با استفاده از جایگاه برتر و انحصاری خود، شروطی را به صورت کاملاً ناعادلانه و یک جانبه، به کاربر حساب به عنوان طرف دیگر این قرارداد ارئه می‫کنند و کاربر بدون وجود حق هیچ گونه چانه‫زنی و انتخابی دیگر، چاره‫ای جز پذیرش یا رد کل این قرارداد را ندارد، خصوصاً آنکه در بسیاری از موارد، کاربر حتی حق اعلام پذیرش به صورت صریح را هم ندارد و بسیاری از شرکت‫ها، پذیرش قرارداد را منوط به نصب نرم‫افزار کرده‫اند به گونه ای که فقط نصب، به منزله پذیرش ضمنی مفاد قرارداد خواهد بود؛ پذیرشی که هنوز کاربر از مفاد دقیق قرارداد آگاه نیست.⁵⁹ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

علم کاربر به عدم تأثیر اراده وی در تغییر مفاد شروط این قراردادها نیز باعث آن می‫شود که کاربر هیچ تلاشی در مسیر آگاهی از مفاد شروط چنین قراردادهایی انجام ندهد. همان گونه که برخی آمارها حاکی از این است که از هر ۱۰۰۰ نفر، تنها ۲ نفر مطالب و شرایط درج شده در این‫گونه قراردادها را با دقت مطالعه می‫کنند⁶⁰ و باقی صرفاً با قبول شرایط، بدون آگاهی از جزئیات آن، مبادرت به افتتاح حساب می کنند؛ بنابراین رضایت شخص به قبول مفاد چنین قراردادهایی قابل خدشه است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در حقوق ایران، فارغ ازبرداشت‫ها و تعابیر متفاوتی که حقوق دانان از قراردادهای الحاقی داشته اند.⁶¹ مهم ترین ویژگی های چنین قراردادهایی را می‫توان، ضروری و موردِنیاز بودن متعلّق قرارداد، داشتن قدرت برتر و انحصار طرف ایجاب کننده و همچنین وجود شرایط نابرابر به نفع طرف ایجاب‫کننده و یا به ضرر طرف قبول‫کننده در مفاد قرارداد دانست.⁶² البته در حقوق ما، قراردادهای الحاقی هنوز وارد نظام قانونگذاری نشده اند و باتوجه به ملاک‫های گفته شده و همچنین جریان اصل صحّت در قراردادها، معمولاً به عنوان معاملات اضطراری موضوع ماده ۲۰۶ قانون مدنی مطرح می‫شوند که درنهایت نافذ و معتبر شناخته می‫شوند. با این حال، برخی از حقوق دانان، سوءاستفاده از معاملات اضطراری را ملحق به اکراه دانسته‫اند.⁶³ درواقع اگر طرف معامله اضطراری با آگاهی از وضعیت طرف مضطر، اضطرار وی را وسیله استفاده نامشروع و تحمیل پیشنهادهای ناعادلانه خویش کند، می‫توان این سوءاستفاده را در حکم اکراه در نظر گرفت علی الخصوص آنکه در چنین معامله‫ای، رضایت شخص مضطر کاملاً مخدوش است.⁶⁴ علاوه بر آن در تحقق اکراه فرقی ندارد که منشأ تهدید از سوی اکراه‫کننده باشد و یا اوضاع و احوال خارجی و رویدادهای اجتماعی. اگر شخص از وضع موجود در راستای تهدید سوءاستفاده کند؛ درواقع ایجادکننده عنصر مادی اکراه است؛ حتی اگر در به وجود آمدن شرایط اضطراری دخیل نبوده باشد.⁶⁵ دراین راستا می‫توان تحمیل شروط یک طرفه و ناعادلانه از سوی شرکت‫ها را، آن هم در موقعیت آگاه از حالت اضطرار و عدم چانه‫زنی و فقدان حق انتخاب کاربر، به عنوان سوء‫استفاده از اضطرار کاربر تلقی کرده و آن را در حکم اکراه در نظر گرفت.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

۲-۱-۴- شروط قرارداد از منظر رویه قضایی

شایان ذکر است که در عمل هم دادگاه‫ها کمتر توجهی به شروط این قراردادها می کنند. برای نمونه، در قضیه برگ وی. لیندن ریسرچ⁶⁶ ، خواهان پس از اخراج از سکند لایف⁶⁷ ، درصدد آن برآمد تا با طرح دعوا علیه شرکت لیندن⁶⁸ به عنوان شرکت ارائه‫کننده سکند لایف، اموال مجازی خود را مسترد کند؛ اما شرکت مزبور با استناد به شرط داوری اجباری موجود در توافق نامه بین کاربر و این شرکت که موردِپذیرش وی هم قرارگرفته بود، قصد داشت تا داوری را به اجرا بگذارد؛ اما درنهایت دادگاه توافق نامه مزبور را قرارداد الحاقی در نظر گرفته و حکم به بطلان آن داد. عمده استدلال دادگاه این بود که شرایط این قرارداد و ازجمله شرط داوری اجباری، شرطی کاملاً غیرمنصفانه است که به صورت کاملاً یک جانبه به نفع شرکت و به ضرر کاربر است.⁶⁹ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

در سایر پرونده‫ها نیز رویکردهای مشابهی توسط دادگاه‫ها، اتخاذ شده است.⁷⁰ برای نمونه در پرونده معروف الس ورث⁷¹، جاستین⁷² یک سرباز آمریکایی بود که در عراق کشته شد. پس از مرگ او، پدرش برای ایجاد یک مجموعه خاطرات از جاستین، به دنبال جمع‫آوری تصاویر و ایمیل‫های او برآمد. دراین راستا از یاهو تقاضایی برای دسترسی به ایمیل پسرش را داد؛ اما یاهو در اجرای سیاست همیشگی‫اش مبنی بر عدم اجازه هرگونه دسترسی به محتوای حساب کاربران متوفی، با استناد به قراردادی که هنگام افتتاح حساب موردِموافقت جاستین قرارگرفته بود، چنین تقاضایی را رد کرد. پدر جاستین برای اخذ دسترسی به دادگاه شکایت کرد و نهایتاً دادگاه به یاهو دستور داد تا محتوای حساب جاستین را در اختیار پدرش قرار دهد.⁷³ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

همچنین طبق پرونده دیگری، پس از فوت لورن ویلیامز⁷⁴، والدین‫اش بر آن بودند تا اطلاعات بیشتری درخصوص زندگی فرزندشان به دست آورند و دراین راستا توانستند رمز عبور حساب فیس بوک او را پیدا کرده و وارد حساب فیس‫بوک لورن شوند. آنها همچنین به شرکت فیس‫بوک ایمیلی ارسال کرده و در آن تقاضا نمودند که حساب کاربری فرزندشان برای مدتی مسدود نشود تا آنها بتوانند با دقت پست‫ها، نظرات و پیام‫های دوستان لورن را بررسی کنند. فیس‫بوک بلافاصله و دو ساعت پس از دریافت این ایمیل، رمز عبور حساب لورن را تغییر داده و حساب را به طور کامل قفل نمود. با این عمل، خانواده لورن، علیه فیس‫بوک شکایت کردند و درنهایت، دادگاه با صدور حکم به نفع آنها، فیس‫بوک را الزام نمود تا حساب را در دسترس خانواده ویلیامز قرار دهد. فیس‫بوک نیز به آنها ده ماه اجازه دسترسی به حساب داده و پس از ده ماه حساب را به طور کامل بست. نکته جالب توجه در این پرونده، این است که وکیل خانواده ویلیامز درخصوص این پرونده اظهار داشت که این طرح دعوی، کاملاً تشریفاتی بوده؛ زیرا مسئولان فیس بوک قبل از طرح شکایت به ایشان اعلام کرده بودند که اگر یک حکم از دادگاه ارائه کنند، آنها حساب را در اختیارشان قرار خواهند داد.⁷⁵ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

علی‫رغم رویکرد دادگاه‫ها نسبت به شروط قراردادها که غالباً به نفع کاربران حساب ها واقع گردیده، این نکته نیز باید موردِتوجه قرار گیرد که دغدغه شرکت‫های ارائه‫کننده حساب‫های مجازی در این شروط، معمولاً نگرانی‫های راجع به حریم خصوصی کاربران است لذا باید دغدغه شرکت‫ها را در نظر گرفت و نمی توان به راحتی و در هر شرایطی عدم اجازه شرکت‫ها برای انتقال و یا دسترسی سایرین به حساب متوفی را مصداق سوءاستفاده دانست، مخصوصاً که برخی شرکت‫های مطرح دراین زمینه مانند یاهو، فیس بوک و گوگل به صراحت دلیل چنین سیاستی را نگرانی‫های مربوط به حریم خصوصی دانسته‫اند. به این نکته در مانع بعدی پرداخته خواهد شد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

۲-۴- مانع دوم: حریم خصوصی اشخاص ثالث

کاربران فضای مجازی به دلیل ماهیت نسبتاً ایمن بستر دیجیتال در تبادل اطلاعات و برقرای ارتباطات، احساس امنیت بیشتری نسبت به فضای واقعی دارند و چه بسا کاربران در این فضا، رویکردهایی متفاوت از فضای واقعی دنبال کنند؛ یعنی کارهایی را انجام دهند که در دنیای واقعی انجام نمی‫دهند و یا مسائلی را اظهار کنند که در دنیای غیرمجازی نمی گویند. در ایمیل‫ها ممکن است اطلاعات خصوصی درباره صاحب ایمیل و همچنین اشخاصی که با او در ارتباط بوده‫اند وجود داشته باشد که انتشار آن به شهرت فرد صدمه بزند. این مسئله تنها محدود به ایمیل نبوده و نسبت به کلیه حساب هایی که محتوای آنها برای اشخاص جنبه محرمانه و خصوصی دارند، صادق است؛ برای نمونه، می‫توان حساب‫های تلگرام، اینستاگرام، توییتر و حتی حساب‫های ابلاغ الکترونیکی قضایی را در این دسته قرارداد. شرکت‫های ارائه‫دهنده خدمات حساب مجازی با تجویز انتقال حساب در قالب وصیت ممکن است سبب لطمه به شهرت اشخاص و بدنامی آنها گردند که نهایتاً باعث مسئول شناخته شدن آنها نیز گردد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

سیاست اولیه و پیش فرض برخی شرکت‫ها مانند فیس بوک⁷⁶، گوگل⁷⁷ و پرما⁷⁸ در برخورد با این مسئله، اهمیت به حریم خصوصی کاربران متوفی است و دراین راستا به توافقی استناد می‫کنند که برمبنای حفاظت از حریم خصوصی کاربر موردِقبول وی واقع گردیده است. حتی برخی از شرکت ها مانند یاهو پا را فراتر نهاده و به بهانه اطمینان از عدم تضییع حریم خصوصی کاربر متوفی، به صورت خودکار و بدون در نظر گرفتن خواسته‫های متوفی، اقدام به حذف حساب کاربر متوفی خواهند کرد.⁷⁹ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

سیاست شرکت ها در حفاظت از حریم خصوصی حاشیه امنی برای حریم خصوصی کاربر متوفی و اشخاص ثالثی که با او در ارتباط بوده‫اند ایجاد می‫کند؛ اما محل اشکال اینجاست که این رویه، حق مالکیت افراد بر اطلاعات حساب شان را که ملک آنها شمرده می شود، مخدوش می‫سازند؛ چنانکه برخی از آن به عنوان نوعی تصادم و درگیری میان حریم خصوصی و مدیریت اموال نام برده اند.⁸⁰ به باور برخی، این توجیه شرکت‫ها، بیشتر از جهت نگرانی بابت زمان و هزینۀ انتقال حساب‫ها است⁸¹؛ زیرا شرکت‫ها باید شخص ذی نفع را شناسایی کنند که مستلزم تشریفات و هزینه است. افزون برآن، دلیل اتخاذ چنین سیاستی، اطمینان دادن به کاربران زنده است که اطلاعات حساب آنها پس از مرگ محفوظ خواهد بود؛ چراکه در اختیار نهادن اطلاعات حساب‫های اشخاص به دیگران، باعث زیر سؤال رفتن اعتبار شرکت‫ها و درنتیجه کاهش درآمدهای آنان خواهد شد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

حتی اگر قائل به مشروعیت داشتن نگرانی شرکت ها درخصوص حریم خصوصی اشخاص باشیم، در مقام بررسی عملکرد شرکت ها در احترام به حریم خصوصی کاربران به نتایج چندان روشنی نمی رسیم؛ زیرا تجربه نشان داده که شرکت های ارائه دهنده خدمات حساب های مجازی سوابق چندان روشنی در تکریم به حریم خصوصی اشخاص ندارند؛ چنانکه در سال ٢٠١٤ هکرها موفق به دستیابی به ٥٠٠ میلیون حساب یاهو شدند و البته یاهو نیز تا سال ٢٠١٦ به مدت دو سال این موضوع را مخفی کرده بود. در سال ۲۰۱۸ نیز اطلاعات ٢/٥٢ میلیون کاربر گوگل پلاس از قبیل آدرس ایمیل، شغل و سن آنها به دلیل باگ امنیتی شرکت گوگل افشا شد.82

گذشته از آن، سیاست شرکت ها فاقد تعهد واقعی برای حفاظت از حریم خصوصی کاربران در طول مدت زندگی و یا پس از مرگ است. سهل انگاری آنها در حفاظت از اطلاعات حساب ها و درنتیجه آمار بالای هک حساب ها، نشانگر این است که شرکت ها عملاً در حفاظت از حریم خصوصی کاربران ناتوان بوده اند. همچنین هیچ تضمینی وجود ندارد که شرکت ها اقدام به از بین بردن حساب پس از مرگ کاربر کنند، چنانکه در پرونده الس ورث پس از حکم دادگاه کاملاً مشخص شد که یاهو علی رغم ادعای حذف حساب های کاربران متوفی، هنوز آن حساب را حذف نکرده بود.⁸³

با این حال، حریم خصوصی دو گروه ممکن است در اجرای وصیت حساب های مجازی خلل وارد کند: ۱- حریم خصوصی کاربر متوفی ۲- حریم خصوصی سایر کاربران مرتبط با کاربر متوفی (کاربران ثالث). درخصوص حریم خصوصی خود کاربر، با اینکه مرگ عاملی برای از بین رفتن حق حریم خصوصی کاربر متوفی و استیلا بر آن نمی شود؛ ولی از نکته مهمی نیز نباید غافل شد؛ اینکه وصیت یک عمل حقوقی بوده و ماهیتی ارادی دارد. کاربر با انجام وصیت، درواقع به طور ضمنی به نقض و ورود به حریم خصوصی خویش رضایت داده است و چه بسا کاربر که قبل از فوت به موضوع دسترسی به حساب خویش توسط دیگری واقف است، اقدام به حذف و یا انتقال و یا کنترل اطلاعاتی که برای او جنبه خصوصی و محرمانه داشته، خواهد کرد. لذا برخلاف نهاد ارث که واقعه ای حقوقی بوده و خارج از اراده کاربر صورت می گیرد و در آن باید حریم خصوصی کاربر متوفی را به عنوان مورث در نظر گرفت؛ در نهاد ارادی وصیت، حریم خصوصی کاربر متوفی نمی تواند مانعی برای اجرای وصیت او باشد.

اما وضعیت حریم خصوصی کاربران ثالث متفاوت است؛ زیرا توجه ما باید به این سمت باشد که برخلاف نامه ها یا دفترچه های خاطرات که از سوی یک نفر ثبت می شود و ممکن است صرفاً با حریم خصوص نویسنده مواجه باشیم، بسیاری از ارتباطات مجازی حاوی نوعی ثبت دو طرفه و یا چند طرفه از اطلاعات و ارتباطات است و عملاً علاوه بر حریم خصوصی صاحب حساب، با حریم خصوصی سایر کاربران مرتبط نیز مواجهیم.⁸⁴ صاحب حساب در طول مدتی که از حساب استفاده می کرده، ممکن است با اشخاص مختلفی در ارتباط بوده باشد و برخی از این ارتباطات حسب مورد حائز درجاتی از محرمانگی می باشند؛ مانند ارتباط وکیل با موکل، پزشک با بیمار و یا روانشناس با مراجعه کننده خویش و غالباً در این ارتباطات، اطلاعاتی رد و بدل خواهد شد که انتقال آن اطلاعات به دست موصی له یا وصی، شاید برخلاف مصلحت اشخاص ثالثی باشد که با کاربر در ارتباط بوده‫اند و این انتقال مسبوق به رضایت آ نها نبوده است؛ بنابراین باید در برابر وصیت حساب های مجازی به دلیل امکان نقض حریم خصوصی کاربران ثالث ایستاد و چاره اندیشی کرد. به نظر می رسد در چنین مواردی، دادگاه ها می‫توانند با استفاده از یک کارشناس موردِوثوق، میزان ارتباط محتوای حساب با حریم خصوصی اشخاص ثالث را مشخص نمایند و دراین راستا، اگر کارشناس و یا هیئت کارشناسان، پس از بررسی کلیه محتوای حساب اعم از گفت وگوهای شخصی، تصاویر، ویدئوها و... نقض حریم خصوصی ثالث را درصورت دسترسی موصی له یا وصی به محتوای حساب، محتمل بدانند، دادگاه حکم به عدم قابلیت اجرای وصیت یا وصایت به دلیل احتمال نقض حریم خصوصی سایر کاربران صادر کند؛ اما درصورتی که کارشناس، کل یا بخشی از محتوا را غیرمرتبط با حقوق حریم خصوصی ثالث در نظر بگیرد، دادگاه می‫تواند حکم به اجرای وصیت مذکور دهد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

۳-۴- مانع سوم: نفع جامعه

زندگی مجازی مانند زندگی واقعی می‫تواند منعکس‫کننده وقایع زمان بوده و منبع خوبی برای آیندگان باشد؛ خصوصاً آنکه در آینده منابع پژوهشی دستخوش تحولات زیادی خواهند شد و قطعاً صفحات مجازی دراین زمینه نقش بسیار مهمی ایفا خواهند کرد.⁸⁵ بر همین اساس، پیش‫بینی شده که مورخان آینده به جمع‫آوری و بایگانی این‫گونه حساب‫ها بپردازند.⁸⁶ انتشار عمومی محتویات حساب‫ها، پس از سپری شدن مدت زمان نسبتاً طولانی از مرگ صاحب آن که دیگر حساسیت‫های حریم خصوصی خاتمه یافته، می‫تواند اطلاعات تاریخی فراوانی از عصر کنونی در اختیار آیندگان قرار دهند.⁸⁷ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

با این حال نهاد وصیت حساب های مجازی، اگرچه می‫تواند مانعی برای شرکت‫های ارائه‫دهنده حساب در بستن حساب و از بین بردن اطلاعات درون آن ایجاد کند؛ اما گاهی ممکن است در اثر وصیت (تملیکی یا عهدی) حساب ها، جامعه از آثار و فواید آن، محروم شود. برای نمونه، اگر صاحب حساب، در قالب وصیت عهدی، شخصی را مأمور به بستن حساب و یا از بین بردن اطلاعات حساب کند، حساب و اطلاعات آن برای همیشه از بین رفته و دور از دسترس جامعه قرار خواهد گرفت. همچنین در فرضی که اطلاعات مجازی در اثر وصیت تملیکی در اختیار کاربری قرار گیرد، چه تضمینی بر بقای این اطلاعات و انتفاع آیندگان از آن وجود دارد؟ درنتیجه جهت انتفاع جامعه، چاره اندیشی در مقابل چنین وصیت‫هایی، ضروری به نظر می‫رسد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

به نظر می‫رسد درخصوص وصیت اطلاعات مجازی، همان‫گونه که در وصیت حقوق مادی آثار ادبی و هنری نیز چنین مسئله‫ای مطرح شده، بتوان دو نوع حق را تصور کرد.⁸⁸ یکی برای کاربر حساب به عنوان مالک اطلاعات مجازی و دیگری برای جامعه. در فرضی که کاربر، در اثر وصیت عهدی، از وصی، از بین بردن و حذف اطلاعات درون حساب را بخواهد و یا موصی‫له تصمیم به از بین بردن این گونه اطلاعات کند، درواقع آنها حق مختص به کاربر را که در اثر وصیت به آنها رسیده، موردِتصرف قرار داده‫اند. چنین حقی، حق مسلم کاربر است که به تجویز ماده ۳۰ قانون مدنی، حق هرگونه تصرف و انتفاع در مال را به وی به عنوان مالک اعطا می‫کند و نمی‫توان مانع هیچ‫گونه تصرفی در این بخش از حق کاربر شد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

باوجوداین، مهم تر از حق کاربر، حق جامعه است که کلیه تصرفات کاربر باید با رعایت آن انجام گیرد و حذف و از بین بردن اطلاعات، در تعارض مستقیم و انکارناپذیری با حق جامعه قرار خواهد داشت؛ زیرا منافع جامعه اقتضا می‫کند که اطلاعات حساب از بین نرود. همان گونه که فرانتس کافکا⁸⁹ به دوست و وکیل خود، مکس براد⁹⁰ ، دستور داد تا پس از مرگش هر آنچه که از وی باقی مانده اعم از نامه‫ها، دست‫نویس‫ها، دفاتر خاطرات و... را بسوزاند. با مرگ کافکا، براد از انجام خواسته‫های کافکا سرباز زد و در مقابل، کلیه آثار وی را منتشر نمود و شهرت کنونی کافکا به دلیل تصمیم براد جهت عدم انجام وصیت وی می‫باشد.⁹¹ حتی بازماندگان کافکا نیز هیچ‫گاه علیه براد به دلیل تخطی وی اقامه دعوا نکردند و نسل کنونی نیز نه تنها براد را بابت عدم انجام تقاضای کافکا سرزنش نمی‫کند بلکه به نوعی حتی قدردان نقش وی در حفظ آثار ارزشمند کافکا و انتقال آن به آیندگان می‫باشد. مشابه همین اتفاق نسبت به نامه‫های ارنست همینگوی رخ داد. همینگوی در سال ۱۹۸۱ طی یک وصیت‫نامه از همسرش خواسته بود تا هیچ‫گاه نامه‫هایش را منتشر نکند؛ اما همسرش بیست سال پس از خودکشی همینگوی، اما همسرش بیست سال پس از خودکشی همینگوی، ۰۰۶ نامه از او را منتشر کرد.⁹² این عمل او اگرچه به لحاظ اخلاقی قابل نقد است؛ اما از سوی جامعه به دلیل انتقال میراث گران‫بهای همینگوی به نسل کنونی و معرفی جوانب مختلفی از زندگی شخصی او قابل تقدیر است. عدم پیگرد قانونی این اشخاص در عدم انجام وظیفه امانت‫داری نسبت به وصیت‫های کافکا و همینگوی حاکی از وجود یک حق انکارناپذیر و مسلم برای جامعه است. مشابه چنین حقی، درخصوص اموال فکری نیز موردِشناسایی قرارگرفته است به گونه ای که گفته شده، پس از فوت صاحب اثر، آن دسته از آثاری که دارای منافع عمومی فراوانی برای جامعه است، موردِانتشار قرار گرفته و در دسترس جامعه قرار گیرد و اگر وراث صاحب اثر از اعمال حقوق خود خودداری کنند، مقامات صالح موظف به انجام اقدامات قانونی جهت انتفاع جامعه خواهند بود.⁹³ دراین راستا نمی‫توان حق جامعه را بر حساب و اطلاعات مجازی زیر سؤال برد و باید به دنبال یک مسیر قانونی جهت برخورداری و انتفاع کامل جامعه از چنین حقی باشیم. به عنوان یک پیشنهاد می‫توان از ملاک ماده واحده قانون اصلاح ماده ۱۲ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۸۹، استفاده کرد. این ماده در راستای تکریم به حق جامعه مقرر می‫دارد که پس از منقضی شدن مدت زمان حمایت قانونی از آثار موضوع این قانون (۵۰ سال)، اثر مزبور به منظور استفادۀ عمومی، در دسترس وزارت فرهنگ و ارشاد قرار گیرد. باتوجه به شباهت‫های نسبی موجود، می‫توان همین موضع را درخصوص حساب‫های مجازی اتخاذ کرد؛ به نحوی که پس از سپری شدن مدت زمان خاصی که عرفاً مسئله حریم خصوصی متوفی کمرنگ شده باشد، آن را در اختیار آیندگان قرار داد. ضروری است؛ شرکت‫ها امکاناتی را فراهم آورند تا درصورت بسته شدن حساب‫ها و یا از بین رفتن اطلاعات توسط وصی و یا موصی‫له، آن دسته از اطلاعاتی که متعلق حق جامعه می‫باشد، محفوظ مانده و در اختیار نسل‫های آتی قرار گیرد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

نتیجه

برای تصمیم‫گیری درخصوص سرنوشت حساب‫های مجازی و محتوای موجود در آنها ، باید تلاش کرد تا میان منافع متعارض اشخاص درگیر در این موضوع آشتی برقرار ساخت. در این مسئله، علاوه بر حقوق خود کاربر، باید منافع شرکت های سازنده حساب، حریم خصوصی اشخاص ثالث و نهایتاً، منافع جامعه نیز در نظر گرفته شود. امروزه، خلأ قانونی موجود در بسیاری از نظام‫های قانونگذاری، سبب شده تا شرکت های سازنده حساب، بتوانند ارادة خویش را بر کاربران تحمیل کرده و سرنوشت حساب را آن‫گونه که می خواهند، مشخص سازند.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

به هر صورت، برای برقراری تعادل میان منافع یادشده، به نظر می رسد در مرحله نخست باید وضعیت مالکیت حساب‫ها مشخص گردد. همان گونه در طول این مقاله گفته شد، با عنایت به اینکه حساب‫ها توسط شرکت‫های ارائه‫دهنده به وجود می‫آیند و کاربر صرفاً مجوز استفاده از آنها را دارد، شاید بتوان تعلق حساب به شرکت را موجه دانست. درنتیجه، کاربر نمی‫تواند حساب را به وسیله وصیت تملیکی به شخص دیگر منتقل کند؛ چراکه براساس ماده ۸۴۱ قانون مدنی موصی به باید ملک موصی باشد درحالی که حساب، ملک کاربر نیست؛ اما اطلاعات موجود در حساب‫ها را باید متعلق به کاربر دانست؛ زیرا این اطلاعات توسط شخص کاربر تحصیل و جمع‫آوری شده و درنتیجه کاربر حق دارد تا نسبت به اطلاعات موجود در حساب وصیت کند. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

با این حال، به نظر می رسد در برخی موارد، اجرای تام و تمام وصیت موصی، سبب نقض حریم خصوصی اشخاص ثالث شود. برای نمونه، در فرضی که کاربر، یک روان شناس بوده و سپس کلیه اطلاعات مندرج در ایمیل خویش را پس از مرگ به فرزند خود واگذار می کند، اطلاعات بسیاری از بیماران ممکن است افشا شده و از این طریق، حریم خصوصی آنها نقض شود. از دیگر سو، صرف احتمال نقض حریم خصوصی، نباید سبب شود تا اصل حق موصی له برای دسترسی به حساب موصی نادیده گرفته شود. به نظر می رسد در این فرض، بهترین راه حل، این است که دادگاه یک کارشناس امین و متخصص را جهت تشخیص امکان ورود و یا عدم ورود به حریم خصوصی اشخاص ثالث برگزیند. کارشناس با دقت در جزئیات محتوای حساب و گفت وگوهای شخصی بین کاربر و سایرین، موضوع را بررسی کرده تا اگر تشخیص به امکان لطمه به حریم خصوصی سایرین دهد، دادگاه حکم به عدم اجرای وصیت‫نامه مذکور به دلیل مغایرت با نظم عمومی و امکان نقض حریم خصوصی کاربران مرتبط با کاربر متوفا صادر کند؛ اما اگر کارشناس موجبی برای نقض حریم خصوصی کاربران نیابد، به نظر می رسد دادگاه بتواند حکم به اجرای وصیت‫نامه بدهد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

باتوجه به احساس لزوم در پیش گرفتن سیاست‫های تقنینی روشن برای تعیین تکلیف وضعیت حساب و اطلاعات مجازی پس از مرگ کاربر، مطلوب است که هرچه زودتر قانونگذاران ما نسبت به این مسئله چاره‫اندیشی کنند. دراین راستا باید دقت کنند که حقوق کاربر نسبت به محتوای حساب‫ها به عنوان مایملک آنها از یک سو و نیز حریم خصوصی سایر کاربران از سوی دیگر و درنهایت نفع جامعه رعایت شود تا هم حریم خصوصی اشخاص محفوظ بماند و هم کاربر ارادۀ خویش را بر انتقال اطلاعات عملیاتی سازد و هم به گونه ای عمل شود که نفع اقتصادی، اجتماعی و تاریخی جامعه لحاظ شده و منافع احتمالی آیندگان از این حساب‫ها در نظر گرفته شود. سیاست‫های محتاطانه و محافظه‫کارانة حذف و بستن حساب که توسط شرکت‫ها اعمال می‫شود، ممکن است افراد جامعه را از بسیاری از منافعی که ممکن است از آن برخوردار باشند، محروم سازد. برای نمونه، عکاسان بسیاری عکس‫های خود را به وسیله حساب‫های مجازی در معرض دیدگان عموم قرار می‫دهند. در این شرایط احترام به آثار و زحمات عکاسان و نیز منفعت جامعه، عدم حذف حساب پس از مرگ صاحب حساب را اقتضا می‫کند. درخصوص اطلاعات موجود در حساب‫های شخصی نیز می‫توان مدت زمانی را در نظر گرفت و پس از انقضای مدت مشخصی که عرفاً دغدغة نقض حریم خصوصی به فراموشی سپرده شده و کم‫اهمیت می‫شود، اقدام به انتشار مطالب و اطلاعات نمود. همان اندازه که آثار سینمایی می‫توانند منعکس‫کننده حوادث و شرایط زندگی افراد جامعه باشند، محتوای حساب‫های مجازی نیز این ظرفیت را دارند که بتوانند به عنوان یک منبع ارزشمند و موثق از اتفاقات کنونی برای نسل‫های آینده باشند. قطعاً اگر خود را تنها برای لحظاتی به جای نسل‫های آینده فرض کنیم، متوجه ارزش والای این گنجینه عظیم و باارزش خواهیم شد.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬