نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرمشناسی، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران
2 استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران
3 استادیار، گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Drug addiction is a social phenomenon which depends upon various factors resulting from collective, environmental life and the limitations of social structure. This study investigates the reasons of industrial drug addiction in Zanjan from the perspective of criminology.The methodology is causal-comparativeand the population includes the addicts in the Navay-e-Aramesh, Baharan, Toloo-e-Rahaei camps and Mehr addiction counseling center. The sample includes 100 subjects of those available in these camps selected through simple sampling. Pearson, spearman statistical tests and stepwise multiple regression were implemented with SPSS to analyze the data. Based on the findings of this study, the respondents are mostly aged 20-30, their marital status is chiefly unmarried, their education is middle-school certification or diploma; their father's education is mainly elementary or illiterate, their consumption is largely crystal and heroine, their first consumption's age is 13-18, and friends have a large influence in their addiction. The results show that there is a significant relationship among social control, social learning, failure and addiction to theindustrial drugs. According to the regression analysis, the most effective factor on this problem one are respectively social learning.The results of this study indicate that social and environmental factors on addiction toindustrial drugs are effective and outcome of this study, are consistent with Cohen's theories, Sutherland and Hirschi.
کلیدواژه‌ها [English]
Extended Abstract
Drug addiction is a social phenomenon that depends on various factors resulting from collective life, environment and limitations of social structure. what seems remarkable is that the phenomenon of addiction, and especially the increase of abuse and dependence on industrial drugs, due to the destructive psychological, moral and social effects, seriously threatens the individual, family and society, and in fact, it causes traumatic behaviors such as stress in family roles, vagrancy and other deviant behaviors. although the judiciary and law enforcement have severe treatment of these people, this problem is increasing day by day. Therefore, it can be said that structural-cultural problems will not see any effect in reducing this crisis until they are corrected. Although the Anti-Drugs Act imposes severe penalties and rehabilitation policies, the number of addicts, especially in the field of industrial narcotics, continues to rise. In fact, recognizing and studying the social factors affecting industrial drug addiction in the city of Zanjan and the correct understanding of these factors can guide and support programs related to controlling and preventing the tendency of the people of this city to industrial drugs. Therefore, the present study seeks to investigate the social factors affecting industrial drug addiction in Zanjan. The research method in this research is causal-comparative and post-event. the statistical population of the study is industrial drug addicts in some addiction treatment centers in zanjan. Three addiction treatment centers (camps) and an addiction counseling center, which were licensed by the Anti-Drugs Headquarters and the Welfare Organization, were selected and introduced, and the number of people being treated in these centers was 350. the sample size in this study is 100 people in total. sampling in the present study was done by simple random sampling. SPSS statistical software was used for data analysis. in this analysis of pearson tests to measure the correlation between distance variables, spearman to measure nominal and rank variables and in relation to the significance of variables, multiple stepwise regression to measure the predictive power of independent variables and T and F tests to compare the mean was used. the content validity method was used to measure the validity of the research and cronbach’s alpha was used to measure the reliability. all variables were measured above 0.77. according to the findings of this study, the subjects were mostly between 20-30 years old, ie young people. in terms of marriage, most consumers are single. in terms of education level, most of the subjects had diplomas and cycles, respectively. the level of education of the respondents’ fathers is most often related to the level of primary education and a significant number are illiterate. regarding the variable of the reason for changing drugs from traditional to industrial drugs, they have stated that the happiness and intoxication of traditional drugs are less and a significant number of respondents have considered the difficulty and time consuming of consumption in this category to be effective. regarding the age-responsive variable in relation to the onset of the first drug use, what was significant was that most of the study population reported having used drugs for the first time at the age of 13-18. regarding the residential area in the city, it should be said that the highest frequency is related to the Bisim area, followed by Islamabad, then Daneshsara, and then the Foroudghag and Amjadieh areas. Based on Pearson correlation test, the results of the research hypotheses indicated that there is a strong significant relationship between independent variables (social learning, social control and failure) and industrial drug addiction in Zanjan. So that the relationship between independent variables of social learning and failure with the dependent variable was positive and direct. But the relationship between the independent variable of social control and the dependent variable was negative and indirect, so that the less social control, the higher the rate of industrial drug addiction and vice versa. But in the discussion of regression analysis, we entered the independent variables with the dependent variable into the stepwise multiple regression equation, which according to the results of this discussion, social learning was the factor that had the greatest impact on addiction. Therefore, serious measures must be taken to prevent this important social damage. the results of the present study indicate that social factors are effective on industrial drug addiction in Zanjan and among these factors are poor social control, social learning and social failure, which according to the results of this study and research similarly, it affects different people in society, especially young people and adolescents. the theoretical foundations of this research were Sutherland’s theories of social learning, Hirsch’s social control, and Cohen’s social status, which are consistent with the findings. the findings of this study, according to the mentioned theories, indicate that addiction has structural-cultural roots. Drug addiction is a social phenomenon which depends upon various factors resulting from collective, environmental life and the limitations of social structure. This study investigates the reasons of industrial drug addiction in Zanjan from the perspective of criminology.The methodology is causal-comparativeand the population includes the addicts in the Navay-e-Aramesh, Baharan, Toloo-e-Rahaei camps and Mehr addiction counseling center. The sample includes 100 subjects of those available in these camps selected through simple sampling. Pearson, spearman statistical tests and stepwise multiple regression were implemented with SPSS to analyze the data. Based on the findings of this study, the respondents are mostly aged 20-30, their marital status is chiefly unmarried, their education is middle-school certification or diploma; their father’s education is mainly elementary or illiterate, their consumption is largely crystal and heroine, their first consumption’s age is 13-18, and friends have a large influence in their addiction. The results show that there is a significant relationship among social control, social learning, failure and addiction to theindustrial drugs. According to the regression analysis, the most effective factor on this problem one are respectively social learning.The results of this study indicate that social and environmental factors on addiction toindustrial drugs are effective and outcome of this study, are consistent with Cohen’s theories, Sutherland and Hirschi.
۱- مقدمه
وابستگی به مواد مخدر مسأله ای اجتماعی است. اعتیاد در واقع، عامل ظهور بسیاری از آسیب های اجتماعی و نابسامانی های خانوادگی و فردی می باشد. «پدیدۀ اعتیاد و به خصوص افزایش سوء مصرف و وابستگی به مواد مخدر صنعتی با توجه به تأثیرات روحی، روانی، اخلاقی و اجتماعی، خانواده و جامعه را تهدید می کند و به رفتارهای آسیب زایی مانند تنش در نقش های خانوادگی، ولگردی و دیگر رفتارهای کج روانه منجر می شود. به همین خاطر، از مهم ترین مسائل اجتماعی جهان امروز و همچنین یکی از عوامل تأثیرگذار در بسیاری از آسیب های اجتماعی به شمار می رود.»1 اعتیاد یک بیماری اجتماعی است که به عنوان یک پدیدۀ مهلک و مخرب در هر جامعه ای مطرح می باشد. تا زمانی که به ویژگی های معتاد و علل گرایش او به اعتیاد، توجه نشود، درمان جسمی و روانی فقط برای مدتی کوتاه، اثر بخش خواهد بود و فرد معتاد دوباره گرفتار مواد مخدر خواهد شد.2 با توجه به افزایش پرخطر اعتیاد به مواد مخدر در جامعۀ جهانی، ایران نیز از این امر مستثنا نیست. با توجه به اینکه کشور ما به دلیل قرار گرفتن در مسیر ترانزیتی شرق به غرب، موقعیت حساسی دارد، مواد مخدر سنتی تولید شده در کشورهای همسایۀ شرقی برای حمل به سمت کشورهای غربی و یا حمل مواد مخدر صنعتی و شیمیایی از غرب به شرق، معمولاً از کشور ایران، به صورت قاچاق، صورت می گیرد. هرچند که امروزه به وجود آمدن آزمایشگاه های خانگی تولید کنندۀ مواد مخدر صنعتی، تولید، توزیع و حمل مواد آسان شده است، ولی موقعیت استراتژی کشور ما، خطر بالقوه ای برای جمعیت شهرهای مختلف کشور، به خصوص قشر جوان و نوجوان جامعه می باشد.
تحقیقات نشان می دهند که با توجه به درصد بالای جمعیت جوان در ایران، آمار معتادان جوان و نوجوان رو به افزایش و سن آنها رو به کاهش است. در واقع، طبقۀ جوان بیش از میانسال و سالخوردگان به اعتیاد گرایش یافته اند و متأسفانه مواد مخدر صنعتی مثل کراک و شیشه تبدیل به متداول ترین مواد مخدر مورد استفادۀ آنان شده است.3 اعتیاد معضلی است که جوامع را تحت الشعاع قرار داده و روزبه روز گرایش به مصرف مواد مخدر افزایش پیدا می کند. این موضوع در جامعه علاوه بر یک معضل و جرم، یک بیماری نیز تلقی می شود و بایستی با راهکارهای مناسب برای مقابله با این معضل اقدام نمود. در واقع مسألۀ اعتیاد هم به عنوان یک معضل فردی و هم به عنوان یک معضل اجتماعی است و در سطح جامعه منجر به از بین رفتن نیروها و انرژی جامعه و کارکردهای فردی و خانوادگی می شود.4 شناسایی علل اساسی آنها می تواند بسیاری از نیروهای ازدست رفتۀ جامعه را تجدید نموده و در مسیر سالم جامعه هدایت کند. اگرچه مسألۀ مواد مخدر و استعمال تریاک در همۀ کشورها پیشینۀ تاریخی دارد، لیکن اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر و روان گردان ها در عصر ما پدیده ای است که با پیشرفت صنعت و توسعۀ کشورها، در حال گسترش است. اعتیاد به مواد مخدر، پدیده ای جدید و خاص زندگی مدرن است، چراکه مصرف مواد مخدر اگر هم در گذشته وجود داشت به عنوان اعتیاد و یا انحراف شناخته نمی شد. اما با گسترش فرهنگ مدرن، ارزش ها و هنجارها نیز رواج یافته و کنش ها و رفتارهایی چون اعتیاد به مواد مخدر، متعارض با هنجار تلقی شده است.5 در دو سه دهۀ اخیر، جهان با آمارهای تکان دهنده ای از شیوع مصرف مواد به ویژه در بین جمعیت جوان و نوجوان مواجه است و کشور ایران، هم اکنون دارای یکی از جوان ترین جمعیت های جهان است و ازآنجایی که اعتیاد عمدتاً نسل جوان هر جامعه ای را تهدید می کند و ایران نیز از این مسأله مبرا نیست6. چون ایران تبدیل به ترانزیتی برای مواد مخدر شده، جوانان و نوجوانان به طور بالقوه در معرض اعتیاد به مواد مخدر هستند و همچنین اعتیاد در میان دانش آموزان و دانشجویان از مسائل روز و مورد توجه است.7 در واقع، جوان بودن در عین اینکه فرصت تلقی می شود، تهدید نیز به شمار می رود زیرا با افزایش جمعیت جوان، میزان آسیب پذیری این جوامع (ایران) به لحاظ مصرف مواد مخدر صنعتی مضاعف می شود.8 آنچه امروزه در کشور ما تأمل بیشتری را می طلبد تغییر گرایش افراد و به ویژه جوانان از مواد مخدر سنتی همچون تریاک و حشیش به سمت مواد مخدر صنعتی مثل اکستازی، شیشه، کراک و ... است. هرچند میزان شیوع مصرف مواد مخدر صنعتی متفاوت گزارش گردیده، ولی آنچه مهم است اینکه مصرف زود رس در اوایل نوجوانی و حتی کمتر از آن بوده است. در واقع، امروزه شاهد رشد چشمگیر مصرف مواد محرک به ویژه مت آمفتامین ها9 در کشور هستیم که بیشترین پتانسیل ایجاد آسیب های روانی و اجتماعی را دارند و با توجه به روند مصرف مواد اعتیادآور در کشور با تکیه بر ورود و تولید مواد مخدر صنعتی جدید در داخل، همچنین بروز نسل جدید مصرف کنندگان پرخطر مواد محرک و افزایش آسیب های ناشی از مصرف این مواد در میان خانواده، جوانان و زنان، لزوم به کارگیری سازکارهای مبتنی بر شناسایی و باز بینی توانایی های بالقوۀ موجود در جامعه ضرورت دارد.10
با اینکه دستگاه قضایی و انتظامی از بعد کیفری، برخوردهای شدیدی با این افراد دارند، ولی این معضل روزبه روز روند افزایش را در پیش می گیرد. بنابراین، می توان گفت که مشکلات ساختاری ـ فرهنگی تا زمانی که اصلاح نشود، هیچ اثری از کاهش این مسئلۀ بحران ساز نخواهیم دید. هرچند که در قانون مبارزه با مواد مخدر، انواع مجازات سخت و سیاست های بازپروری نیز اعمال می شود، ولی همچنان تعداد معتادان و به ویژه در زمینۀ مواد مخدر صنعتی افزایش پیدا می کند. به نظر می رسد صرف اعمال مجازات کیفری و اقدامات تأمینی برای مقصود کافی نخواهد بود، بلکه بایستی بسترهای اجتماعی اصلاح شود و نیز بایستی علل این امر را در درون جامعه جستجو کرد و نه صرفاً در خود فرد. این مسأله قبل از اینکه یک معضل فردی باشد، یک معضل اجتماعی است و تا زمانی که ریشه های این معضل در درون جامعه کنده نشود، مجازات و اقدامات بازپروری کار ساز نخواهد بود. این مسألۀ مهم در همۀ شهرهای ایران وجود دارد و یکی از شهرهای آسیب پذیر، به دلیل واقع شدن در مسیر ارتباطی تهران ـ تبریز، شهر زنجان می باشد که ممکن است حمل انواع مواد مخدر سنتی و صنعتی از طریق این مسیر صورت بگیرد که این امر، دسترسی مردم این شهر را به مواد مخدر مورد نظر، آسان کرده و آنها را به طور بالقوه در معرض سوء مصرف مواد قرار خواهد داد. و از سوی دیگر، با توجه به اینکه استان زنجان در شمال غرب کشور واقع شده و موقعیت ارتباطی مهمی دارد و نیز همان طور که قبلاً گفته شد ایران معبر ترانزیتی برای انتقال مواد مخدر از کشورهای شرقی به سمت اروپاست و زنجان نیز در یکی از مسیرهای اصلی واقع شده است و شاید بخش عظیمی از قاچاق انواع مواد مخدر از این مسیر ترانزیتی صورت بگیرد و به این خاطر، این امر می تواند آسیب زا و خطر آفرین برای ساکنین این شهر و به خصوص برای نوجوانان و جوانان باشد، چه اینکه مواد مورد نظر به نوعی در دسترس افراد قرار می گیرد. در واقع، آسیب های اجتماعی به وجود آمده از این معضل در شهر مورد مطالعه قابل توجه و نگران کننده می باشد. سؤال پیش آمده این است که علل مؤثر بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی در شهر زنجان چیست؟ در واقع، شناخت و بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی در شهر زنجان و درک صحیح این عوامل میتواند برنامه های مربوط به کنترل و پیشگیری از گرایش مردم این شهر به مواد مخدر صنعتی را هدایت و پشتیبانی کند. طبق بررسی های صورت گرفته می توان گفت که بیشترین رده سنی افراد مورد مطالعه جوانان و از لحاظ تحصیلات هم، اغلب فاقد تحصیلات عالیه می باشند. بیشترین مواد مصرفی آنها نیز، شیشه و هروئین بوده است و یکی از عوامل مؤثری که موجب تغییر الگوی مصرف از مواد سنتی به صنعتی گردیده، پایین بودن سرخوشی و نشئگی مواد مصرفی اعلام شده است. از لحاظ منطقه سکونت محل زندگی، نیز بیشترین فراوانی به مناطق به ترتیب: بیسیم، اسلام آباد، دانشسرا، فرودگاه و امجدیه اختصاص داشت که درحقیقت، مناطق مذکور از لحاظ فیزیکی، شرایط نامناسبی دارند. معالوصف، بایستی اذعان کرد که متغیرهایی مثل سن، میزان تحصیلات، شرایط مکانی و محیطی حاکم بر منطقه، بر زمینه سازی و رشد این معضل مؤثر بوده است. همچنین از مهم ترین عوامل اجتماعی نقش آفرین در حوزه اعتیاد در این شهر میتوان به یادگیری اجتماعی، کنترل اجتماعی و ناکامی اشاره کرد. در واقع، با وجود جرمانگاری های شدید قانون مبارزه با مواد مخدر در راستای پیشگیری و کاهش این معضل اجتماعی، اما همچنان گرایش و مصرف این مواد خانمان سوز روبه افزایش است. آنچه که بایستی مورد توجه باشد اینکه اعتیاد یک بیماری اجتماعی تلقی شود تا یک رفتار مجرمانه، در چنین شرایطی بازپذیری اجتماعی این افراد آسان تر خواهد بود و جامعه دیگر به این افراد با عینک بزهکارانه نگاه نخواهد کرد. بنابراین برای حل این مسأله به نظر می رسد که بایستی ریشهای و زیربنایی اقدام شود و برای این منظور، باید شکاف های موجود در جامعه، چه از نظر اجتماعی ـ فرهنگی و چه از نظر اقتصادی برطرف گردد تا شاید بتوان از یک سو، آثار اجتماعی این معضل در خصوص معتادان کاهش داد و از سوی دیگر، پیشگیری مؤثری را نهادینه کرد.
۲- مبانی نظری
جامعه شناسان و جرم شناسان معضلات و آسیب های اجتماعی را از ابعاد گوناگون مورد کاوش و بررسی قرار داده اند و دراین راستا نیز نظریاتی هم بر مبنای یافته ها و نتایج تجربی مطرح نموده اند. اعتیاد به مواد مخدر نیز از مسائلی است که مورد توجه این نظریه پردازان بوده است.به همین خاطر، ما این تحقیق را بر اساس نظریه های یادگیری اجتماعی ساترلند، کنترل اجتماعی هیرشی و منزلت اجتماعی کوهن مورد بررسی قرار می دهیم.
ادوین ساترلند11با تأکید بر اینکه رفتار در یک محیط اجتماعی «یادگرفتنی» است، به خلق یک نظریۀ عمومی از رفتار مجرمانه پرداخت. در حقیقت از نظر ساترلند، تمام رفتارها به شکلی یکسان یاد گرفته می شوند. ازاین رو تفاوت عمده میان تطابق و رفتار مجرمانه، آن است که «چه» چیزی یاد گرفته می شود و نه آنکه «چگونه» یاد گرفته شده است.12 تداوم و گسترش این اندیشه با تأثیرپذیری از مکتب کنش متقابل نمادین، توسط ساترلند و دانشجویانش به ویژه کرسی13در دهه های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ انجام می گیرد. آنها سعی کردند نشان دهند که جنایت و انحراف از طرق انتقال فرهنگی در گروه های اجتماعی واقع می گردد. این مکتب برخلاف مکتب شیکاگو که بر بی سازمانی اجتماعی تکیه داشت، بر مسألۀ یادگیری در محیط اجتماعی آلوده به فساد و موضوع خرده فرهنگ های گوناگون توجه دارد.14
ساترلند و کرسی کوشش می کنند، علل وقوع انحراف و تداوم آن را به شرح زیر تبیین کنند:کج رفتاری آموخته می شود. یعنی کج رفتاری یک پدیدۀ ارثی نیست. بنابراین کسی که در زمینۀ جرم و جنایت آموزش ندیده باشد، مجرم نخواهد شد. کج رفتاری در ضمن کنش های متقابل با دیگران، یعنی در جریان برقرار کردن ارتباط آموخته می شود. این ارتباط عمدتاً از طریق زبان انجام می گیرد. در بعضی مواقع از طریق حرکات نیز واقع می شود. بخش اصلی یادگیری رفتار کج روانه در اثر ارتباط صمیمی در درون گروه انجام می گیرد. برعکس، سازمان های غیرشخصی ارتباطات، مانند سینما، روزنامه و تلویزیون نقش نسبتاً بی اهمیتی در این زمینه دارند. فرد در صورتی مبدل به بزهکار و کج رفتار می شود که تعاریف موافق قانون شکنی، فراوانی بیشتری از تعاریف مخالف قانون شکنی داشته باشد. این اصل مهم نظریۀ فراوانی معاشرت است. هنگامی که افراد مبدل به مجرم می شوند این امر به علت تماس آنها با الگوهای رفتار کج رو و جدا افتادن آنها از الگوهای بهنجار است. جریان یادگیری رفتار کج رو از طریق معاشرت، شامل تمام مکانیسم های یادگیری می شود که برای هر رفتار دیگری ضروری است. به این منظور که یادگیری کج رفتاری تنها شامل تقلید نمی شود و عمیق تر از آن است15 و 16.به نظر ساترلند رویکرد کج رفتاری به عنوان شیوه ای برای تبیین اینکه چگونه افراد الگوهای کج روی را می آموزند، به وجود آمد. فرض اصلی این رویکرد این است که گرایش کج رفتاری در جامعه و در گروه اولیه آموخته می شود. علت آن به طورکلی، جامعه پذیری نامتناسب است.17
نظریه کنترل اجتماعی توسط هیرشی18 در سال ۱۹۶۹ مطرح شد. هیرشی ارتکاب جرم را به ضعف تعهداتی که مردم را به اجتماع پایبند می سازد، مربوط می داند. به نظر وی همه ی افراد به طور بالقوه قانون شکن هستند، اما تحت کنترل میباشند. زیرا می ترسند رفتار غیرقانونی روابط آنها را با دوستان، والدین، همسایه ها و همسالان خدشه دار کند. افرادی که همبستگی اجتماعی آنها با والدین و مدرسه دچار گسست شده یا ضعیف می باشد، این امکان وجود دارد که در دام رفتارهای بزهکارانه گرفتار شوند.19 هیرشی پایبندی یک شخص نسبت به اجتماع را وابسته به چهار عنصر زیر می داند:
۱- دلبستگی: داشتن علاقه و وابستگی به دیگران موجب ملاحظه کردن انتظارات و علایق سایرین توسط فرد می شود. از نظر هیرشی خانواده، همسالان و مدرسه مهم ترین نهادهای اجتماعی هستند که فرد بایستی با آنها پیوند داشته باشد. وابستگی به پدر و مادر از همه مهم تر است. حتی اگر خانواده به واسطۀ طلاق از هم پاشیده باشد، وابستگی قوی کودک به یکی از والدین، مانع از انحراف کودک می شود. در واقع بیشتر افراد سعی می کنند که آسیبی به خویشاوندان خود نرسانند تا موجب شرمساری آنها گردند. این امر موجب خود داری آنها از نقض هنجارهای اجتماعی می شود.
۲- تعهد (پایبندی): مستلزم زمان، انرژی و کوشش گسترده در رفتارهای مطابق با چهارچوب مرسوم می باشد مانند فعالیت برای به دست آوردن مدرک تحصیلی یا پس انداز کردن پول برای آینده. اگر افراد در زندگی تعهد داشته باشند، از ارتکاب اعمال خلاف که ممکن است پایبندی و تحقق برنامه های وی را به خطر بیندازد، اجتناب می کند.
۳- مشارکت (درگیری): بیشتر افراد در طول زندگی خود زمان و انرژی کمتری دارند. درگیری در امور روزمرۀ زندگی، وقت زیادی نیاز دارد و خود باعث رفتار می شود. به همین خاطر، بیشتر جرم شناسان اعتقاد دارند که افزایش سال های تحصیل و مدرسه، انجام خدمت نظام وظیفه، فراهم بودن تسهیلات ورزشی و دیگر تفریحات سالم، باعث کاهش کج رفتاری در میان نوجوانان و جوانان می شود.
۴- اعتقاد: یعنی اعتقاد به ارزش های دینی و اخلاقی و اعتقاد به احترام به قانون که مانع مشارکت افراد در رفتارهای ضد اجتماعی است. به نظر هیرشی هر چه این اعتقاد در فرد ضعیف تر باشد، بیشتر احتمال دارد کج روی کند. بنابراین انحراف به دلیل عدم اعتقاد به اعتبار هنجارها و قوانین واقع می شود.20
در رهیافتهای منزلت اجتماعی، آلبرت کوهن21به دنبال این مسأله بود که چگونه یک خرده فرهنگ بزهکاری می تواند آغاز شود؟ وی پس از بررسی های مربوط به بزهکاری اطفال و نوجوانان، معتقد بود که این وضعیت اغلب در میان مردان طبقۀ پایین دیده می شود و بزهکاری ولگردان، رایجترین شکل آن به حساب می آید. کوهن اعلام نمود که تمام اطفال و نوجوانان (قطعاً همۀ افراد) به دنبال موقعیت اجتماعی هستند. با این همه، تمام اطفال و نوجوانان نمی توانند به طور مساوی برای به دست آوردن موقعیت به رقابت با یکدیگر بپردازند. چنانچه موقعیت آنها در ساختار اجتماعی، موقعیتی بخت یار باشد، بچه های طبقۀ پایین در پی جبران کمبود مزیت های مادی و نمادین برمی آیند.22
کوهن مدعی است که خرده فرهنگ های شکل گرفته در میان طبقۀ کارگر را می توان حاصل تضاد موجود میان فرهنگ این طبقه و فرهنگ طبقۀ متوسط دانست و به عبارت دیگر وی خرده فرهنگ های یاد شده را نوعی نظام فرهنگی جایگزین به حساب آورد. نظامی که شکل گیری و رشد آن، محصول دو عامل زیر است؛ نخست، فرصت های فرو بسته بر اعضای جوان طبقۀ کارگر؛ دیگر اینکه عزت نفس پایینی که این افراد به آن دچارند.23 نومیدی و از دست رفتن عزت نفس در این جوانان و نوجوانان که نتیجۀ این شکست ها می‌‌باشد، آنها را به انکار فرهنگ طبقۀ متوسط وادار می کند که آن را علت این مشکلات و موانع می دانند.24 کوهن دو پدیدۀ جرم و بزه نوجوانان و جوانان را به چشم رفتار جمعی مینگرد، رفتاری که با آرزوها، چشمداشت و تجربه های زیسته و مختلف مربوط به دو نوع دسته بندی طبقاتی پیوند میخورد. وی مدعی است که مدرسه همان نقطه ای است که جوانان و نوجوانان طبقات پایین دست درمی یابند که جامعه گزینه های در دسترس آنان را محدود می سازد. چه اینکه کودکان طبقۀ فرودست پیش از ورود به مدرسه، اغلب ارزش ها را به گونه ای متفاوت از کودکان طبقۀ متوسط فرا می گیرند و هنگام سنجش در برابر این ارزش ها به طور ناقص عمل میکنند و باید خود را با این ارزش های نوین سازگار کنند یا آن را نپذیرند. ازاین رو اعضای باندهای بزهکار معمولاً از کودکان طبقۀ فرودست هستند.25
۳- روش شناسی
روش تحقیق در این پژوهش علی ـ مقایسه ای و پس رویدادی می باشد. جهت سنجش متغیرهای مستقل پرسشنامه در مقیاس ۵ درجه ای لیکرت که از گزینه خیلی زیاد با نمره ۵ شروع و به گزینه خیلی کم با نمره ۱ ختم می شود، استفاده شد. جامعۀ آماری تحقیق، معتادان مواد مخدر صنعتی در شهر زنجان می‌‌باشد. سه تا از مراکز ترک اعتیاد (کمپ) و یک مرکز مشاورۀ اعتیاد که از طرف ستاد مبارزه با مواد مخدر و سازمان بهزیستی دارای مجوز فعالیت بودند، انتخاب و معرفی شدند که تعداد افراد تحت درمان در این مراکز ۳۵۰ نفر بودند. حجم نمونه در این تحقیق، بر اساس جدول مورگان، مجموعاً ۱۰۰ نفر می باشد که از بین افراد مورد مطالعه انتخاب گردیدند. نمونه‌‌گیری در تحقیق حاضر، به صورت تصادفی ساده انجام گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار آماری SPSS استفاده شد. در این تحلیل از آزمون های پیرسون برای سنجش همبستگی بین متغیرهای فاصله ای، اسپیرمن برای سنجش متغیرهای اسمی و رتبه ای در رابطه با معنی داری متغیرها، رگرسیون چندگانه گام به گام جهت سنجش قدرت پیش بینی متغیرهای مستقل و آزمون های t و f برای مقایسه میانگین استفاده شد. برای جمع آوری داده ها از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شد که مباحث تئوری از منابع مربوطه (کتاب، مقاله، پایان نامه و ...) و مباحث تجربی هم از مصرف کنندگان مواد مخدر صنعتی در این تحقیق، از طریق پرسشنامۀ محقق ساخته به دست آمد. پرسشنامه، دربرگیرندۀ پرسشهایی مربوط به اطلاعات جمعیت شناختی و دموگرافیک مانند: سن، جنسیت، میزان درآمد، سطح تحصیلات و ... و همچنین پرسش هایی مربوط به نوع مواد مصرفی، سن شروع، نوع آشنایی با مواد، علل گرایش و ... می‌‌باشد. برای سنجش اعتبار تحقیق از روش اعتبار محتوا استفاده شد. بدین صورت که پرسشنامۀ مورد نظر در اختیار چند تن از اساتید و متخصصین جامعه شناسی و جرم شناسی قرار گرفت و با بحث و گفتگو با ایشان، در نهایت با جمع بندی نظرات آنها به دست آمد. برای سنجش پایایی ، ابتدا ۳۰ پرسشنامه در اختیار جامعه نمونه قرار گرفت و در نهایت، با استفاده از آلفای کرونباخ همۀ متغیرها بالای ۷۷/۰ سنجیده شد. بدین صورت، پایایی تحقیق به دست آمد. از افراد مورد مطالعه خواسته شد که به سؤالات پرسشنامه، با صداقت پاسخ دهند و نیز به آنها توضیح دادیم که این تحقیق برای یک کار صرفاٌ علمی است و نه هویت کسی مد نظر است و نه نهاد خاصی بر امر نظارت و دخالت دارد. براین اساس، توانستیم اعتماد پاسخگویان را جلب نماییم.
۴- یافته های تحقیق
۴-۱- یافته های توصیفی
بر اساس نتایج به دست آمده در تحقیق، از نظر سنی بیشترین افراد مورد مطالعه بین ۳۰- ۲۰ ساله یعنی جوانان بودند. از نظر تأهل هم بیشتر مصرف کنندگان مجرد می باشند. از نظر سطح تحصیلات هم، بیشتر افراد مورد مطالعه به ترتیب دارای دیپلم و سیکل بودند. سطح تحصیلات پدر پاسخگویان هم، بیشترین فراوانی مربوط به سطح تحصیلات ابتدایی بوده و تعداد قابل توجهی هم در حد بی سواد می باشند. در مورد متغیر دلیل تغییر مواد مصرفی از مواد مخدر سنتی به صنعتی باید گفت که بیشتر پاسخگویان یعنی ۹/۳۸ درصد از آنها گزینه «سرخوشی و نشئگی آن کمتر بود» را انتخاب کرده اند، و تعداد قابل توجهی از پاسخگویان هم، سخت بودن و زمان بر بودن مصرف را مؤثر دانسته اند. در مورد متغیر سن پاسخگو در اولین مواد مصرف آنچه قابل توجه است اینکه بیشترین پاسخگویان یعنی ۵/۲۴ درصد، اعلام کرده اند که در سن ۱۸- ۱۳ برای اولین بار مواد مخدر مصرف کرده اند و تعداد بسیار کمی، یعنی ۴ نفر از پاسخگویان ۳۶- ۳۱ سال را انتخاب کرده اند. در رابطه با منطقه سکونت در شهر هم باید گفت که بیشترین فراوانی مربوط به بیسیم، و بعد از آن مربوط به اسلام آباد، سپس دانشسرا و بعد از آن به دو منطقه فرودگاه و امجدیه است. افرادی که ساکن بیسیم بودند ۵/۱۲ درصد از پاسخگویان را تشکیل می‌‌دهند.
جدول (۱): آماره های توصیفی متغیرهای مستقل
|
میانگین |
انحراف معیار |
متغیر |
|
۸۴/۴۲ |
۸۷/۴ |
کنترل اجتماعی |
|
۴۰/۶۲ |
۵۰/۴ |
یادگیری اجتماعی |
|
۳۰/۱۱ |
۶۴/۳ |
ناکامی |
|
۱۵/۰۲ |
۵۲/۴ |
نمره کل |
همان طور که در جدول (۱) مشاهده می شود، همۀ متغیرهای فوق به عنوان متغیر مستقل تحقیق، به یک متغیر فاصله ای تبدیل شده است. مقدار میانگین کنترل اجتماعی ۴۸/۲۴ و مقدار انحراف معیارش ۷۸/۴، مقدار میانگین یادگیری اجتماعی۰۴/۲۶ و مقدار انحراف معیارش ۰۵/۴ و مقدار میانگین ناکامی ۰۳/۱۱ و مقدار انحراف معیارش ۴۶/۳ بوده و نمره کل میانگین ۵۱/۲۰ و نمره کل انحراف معیار هم ۲۵/۴ می باشد.
۴-۲- یافته های استنباطی
یافته های استنباطی این تحقیق در سه قسمت آزمون فرضیات، رگرسیون چندگانه گام به گام و مقایسه میانگین به صورت زیر، مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به اینکه عدد مقابل ۰۰۰/۰ که در جدول (۲) به دست آمده، به عنوان سطح معناداری که کوچک تر از ۰۱/۰ می باشد. فرضیات تحقیق همگی در سطح ۹۹/۰ معنادار بوده و مورد تأیید قرارگرفته است.
فرضیه اول: به نظر می رسد بین ناکامی و گرایش به مصرف مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد. این فرضیه طبق جدول شماره (۲)، تأیید شد که رابطه معنادار و مثبت بین متغیرهای ناکامی و اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد و شدت آن با توجه به ضریب همبستگی پیرسون ۶۱۵/۰ بیش از متوسط و حدوداً قوی است.
فرضیه دوم: به نظر می رسد بین کنترل اجتماعی و گرایش به مصرف مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد. این فرضیه طبق جدول شماره (۲)، تأیید شد که رابطه معنادار و منفی بین متغیرهای کنترل اجتماعی و اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد یعنی هرچه کنترل اجتماعی بیشتر باشد، گرایش افراد به سمت اعتیاد کمتر می شود و بالعکس. شدت آن هم با توجه به ضریب همبستگی پیرسون ۶۰۷/۰- بیش از متوسط است.
فرضیه سوم: به نظر می رسد بین یادگیری اجتماعی و گرایش به مصرف مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد. این فرضیه طبق جدول شماره (۲) با توجه به ضریب همبستگی پیرسون ۶۲۵/۰ بیش از متوسط و حدوداً قوی است.
جدول (۲): همبستگی بین متغیرهای مستقل و متغیر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی
|
متغیر |
ضریب همبستگی |
Sig. |
نوع آزمون |
|
ناکامی |
**۶۱۵/۰ |
۰۰۰/۰ |
پیرسون |
|
کنترل اجتماعی |
**۶۰۷/۰- |
۰۰۰/۰ |
پیرسون |
|
یادگیری اجتماعی |
**۶۲۵/۰ |
۰۰۰/۰ |
پیرسون |
به منظور بررسی شدت تأثیر متغیرهای مستقل مؤثر بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی از رگرسیون چندگانه به روش گام به گام استفاده شده که نتیجه آن در جدول شماره (۳) نشان داده شده است. همان طور که مشاهده می شود از بین متغیرهایی که با اعتیاد به مواد مخدر صنعتی دارای رابطه معنی دار بودند، متغیر یادگیری اجتماعی بیشترین اثر پیش بین را بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی داشته است، به طوری که بیشترین درصد تغییرات مربوط به توانمندی توسط این متغیر تبیین می شود و به ازای یک واحد تغییر در انحراف معیار متغیر یادگیری اجتماعی، انحراف معیار متغیر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی به میزان ۲۳۱/۰ واحد تغییر پیدا میکند. معادله اثر متغیرهای مستقل بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی (متغیر وابسته) به صورت زیر است:
Y=۴۴۶/۵ +۰۷۰/۱x۱+۰۵۰/۱x۲+٩١٧/٠x۳
جدول (۳): رگرسیون چندگانه گام به گام علل اعتیاد به مواد مخدر صنعتی
|
متغیر |
B |
Beta |
T |
Sig |
R |
R2 |
A R2 |
|
یادگیری اجتماعی |
۰۷۰/۱ |
۲۳۱/۰ |
۶۰۰/۱۶ |
۰۰۰/۰ |
۹۴۲/۰ |
۸۸۷/۰ |
۸۸۳/۰ |
|
کنترل اجتماعی |
۰۵۰/۱ |
۲۲۹/۰ |
۰۸۴/۱۶ |
٠٠٠/٠ |
۹۶۷/۰ |
۹۳۵/۰ |
۹۳۲/۰ |
|
ناکامی |
۹۱۷/۰ |
۱۹۲/۰ |
۱۰۴/۱۴ |
۰۰۰/۰ |
۹۸۲/۰ |
۹۶۴/۰ |
۹۶۲/۰ |
به منظور بررسی تفاوت بین میانگین متغیر علل اعتیاد به مواد مخدر صنعتی در گروه های مختلف متغیرهای وضعیت تأهل، شغل افراد مورد مطالعه، شغل پدر، وضعیت زندگی والدین، دلیل تغییر در مصرف مواد مخدر سنتی به صنعتی، مقایسه ای انجام گرفت که در جدول شماره (۴)، قابل مشاهده است. قابل ذکر است برای این منظور از آزمون های مقایسه میانگین F و معادل ناپارامتری آن یعنی آزمون کروسکال والیس با رعایت پیش فرض های لازم در رابطه با متغیرهایی که بیش از دو سطح برای مقایسه داشتند، استفاده شد و برای مقایسه میانگین گروه های متغیرهایی با دو سطح از آزمون های T و معادل ناپارامتری آن یعنی آزمون من ویتنی بر حسب نیاز استفاده شد.
جدول (۴): مقایسه میانگین
۵- بحث
از میان ویژگی های فردی پاسخگویان، متغیر سطح تحصیلات پاسخگو دارای رابطۀ معنادار و منفی در سطح معناداری ۹۵ درصد، نشان داد. لذا با افزایش سطح تحصیلات، اعتیاد به مواد مخدر کاهش یافته است. به عبارت دیگر افراد با تحصیلات پایین تر گرایش بیشتری به اعتیاد داشته اند. در واقع، درصد خیلی کمی از افراد، تحصیلات عالی داشتند. این نتیجه با تحقیق (محمدی، ۱۳۸۷؛ حجاریان و قنبری، ۱۳۹۲ ؛ اسلام، ۲۰۰۰؛ زیاری، ۱۳۹۰) همسو می باشد. محمدی در کار خود به این نتیجه دست یافت که سطح تحصیلات معتادان با کاهش نسبی و بیشتر در سطح خواندن و نوشتن و سیکل همراه بوده و درصد نسبتاً کمی هم تحصیلات عالیه داشته اند. این امر بیانگر این است که تحصیلات نزد جامعۀ معتادان در سطح بسیار پایینی نسبت به سطح سواد کل جامعه قرار دارد. زیاری نیز به این نتیجه دست یافت که بین میزان تحصیلات و ارتکاب جرم رابطۀ منفی و معناداری وجود دارد. در تحقیقات دیگری هم که در زمینۀ مصرف مواد مخدر انجام شده است، نتایج حاکی از آن می‌‌باشد که بیشترین مصرف کنندگان دارای مدرک دیپلم و زیر دیپلم و کمترین آنها دارای مدرک لیسانس و بالاتر بوده است.26 نتایج تحقیق نازرول اسلام27 (۲۰۰۰) نشان داد که جوانان معتاد با سطح تحصیلات متوسطه، درآمدهای پایین و متوسط نسبت به سایرین برخوردار بوده اند. این نتیجه با تحقیق ( یوسفی و خالدیان، ۱۳۹۱) همسو نیست. چون آنها به این نتیجه رسیدند که تحصیلات هیچ تأثیری در اعتیاد افراد ندارد. متغیر سطح تحصیلات پدر رابطه معنادار و منفی در سطح معناداری ۹۹ درصد داشته است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که با افزایش سطح تحصیلات پدر، گرایش فرد نسبت به مصرف مواد مخدر کاهش پیدا کرده است و به عبارتی اغلب افراد معتاد از خانواده هایی بودند که پدر آنان از تحصیلات عالی برخوردار نبود.
متغیر سن پاسخگو در اولین مصرف رابطه معنادار و منفی در سطح معناداری ۹۹ درصد به دست آمد. بنابراین هرچه اعتیاد فرد در سنین پایین تر رخ داده است تأثیر علل (مورد بررسی) اعتیاد به مواد مخدر را در وقوع اعتیاد مؤثرتر دانسته است. این نتیجه با تحقیق (درتاج، ۱۳۸۹؛ ممتاز و همکاران، ۲۰۰۹؛ راستینه، ۱۳۹۲) همسو می باشد. چراکه آنها به این نتیجه رسیدند که هرچه سن شروع مصرف پایین باشد، احتمال گرایش فرد به مصرف مواد مخدر جدید بیشتر است. دعاگویان و حبیب زاده (۱۳۹۰) به این نتیجه رسیدند که از نظر سنی، مواد مخدر صنعتی، بیشتر توسط جوانان و نوجوانان در جمع دوستان مصرف می شود. طبق یافته های جلالی (۱۳۹۱) حس کنجکاوی فرد، نگرش مثبت به مواد مخدر، نقش «خانواده، جامعه و عوامل فردی نظیر سن، تحصیلات و ...» در گرایش جوانان به مواد مخدر تأثیر دارد.
نتایج نشان داد که بین کنترل اجتماعی و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی رابطه منفی و معنادار وجود دارد. یعنی هرچقدر کنترل غیررسمی افراد از طرف خانواده، مدرسه و جامعۀ محلی، دچار ضعف و سستی گردد و جوانان و نوجوانان از کانون کنترل خانواده دور بماند، گرایش فرزندان و افراد جامعه به سمت اعتیاد و سایر رفتارهای بزهکارانه را موجب خواهد شد. این نتیجه با تحقیقات (رضاخانی مقدم و همکاران، ۱۳۹۱؛ سیام، ۱۳۸۵؛ حیدرنیا و همکاران، ۲۰۰۷؛ غفاری زاده، ۱۳۸۶؛ زکی، ۱۳۹۱؛ کلانتری، قزلباش و یغمایی، ۱۳۸۹؛ آقابخشی، صدیقی و اسکندری، ۱۳۸۸؛ بروک، نومرا و کوهن28، ۱۹۸۹؛ قنبری زرندی، محمدخانی و هاشمی نسب، ۱۳۹۵؛رمضانی و همکاران، ۱۳۹۲) همسو می باشد. نتایج تحقیق رضاخانی و همکارانش نشان داد که تأثیر و نقش والدین بر نظارت نحوه رفتار نوجوانان و جوانان نسبت به گرایش به مصرف مواد مخدر، حائز اهمیت می باشد. بر اساس یافته های رییسی (۱۳۹۲) نتایج حاکی از این بوده است که رابطۀ معکوس و معناداری بین متغیرهای طبقۀ اجتماعی، کنترل اجتماعی و نحوۀ گذران اوقات فراغت با میزان متغیر وابسته (گرایش به مواد مخدر صنعتی) وجود داشته است. رمضانی و همکارانش نیز به این نتیجه رسیدند که زندگی در کانون گرم خانواده و سرپرستی و نظارت مناسب خانواده ها و نیز پیوند عاطفی اعضای خانواده نسبت به یکدیگر می تواند تأثیر مثبت زیادی بر پیشگیری از اعتیاد آنان داشته و مانع از گرایش فرزندان و نوجوانان به سمت اعتیاد گردد. نتایج برخی از تحقیقات دیگر نیز بیانگر این است که بین سبک دلبستگی پدر و مادر و گرایش به اعتیاد رابطۀ غیرمستقیم وجود دارد. یعنی هرچه دلبستگی و انسجام خانواده ضعیف باشد، احتمال گرایش به اعتیاد بیشتر می شود و بالعکس.29 در نتیجه به دست آمده از تحقیقات بعضی محققان، می توان گفت که مداخلات پیشگیری مبتنی بر خانواده، در پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر بسیار امیدوارکننده بوده است. برای اینکه برنامه های پیشگیری متمرکز بر خانواده، مؤثر واقع شوند، باید متناسب با سن، جنسیت و نیازهای فرهنگی کودکان و خانواده هایشان طراحی شوند.30 نتایج تحقیق غفاری زاده نیز، حاکی از آن بوده است که بین تعهد اجتماعی، انزوای اجتماعی و کنترل اجتماعی و پدیدۀ اعتیاد رابطه معناداری وجود دارد. قنبری زرندی و همکاران نیز به این نتیجه دست یافتند که بین پیوند ضعیف افراد با خانواده و مدرسه و تعارض های خانوادگی و عزت نفس پایین و گرایش آنها به سمت انحرافات اجتماعی مثل اعتیاد یک رابطه معنی دار معکوس وجود دارد. از میان عوامل اجتماعی مورد بررسی آنها متغیر پیوند با مدرسه، قوی ترین عاملی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر مصرف مواد مخدر تأثیر می گذارد، بنابراین دانش آموزانی که پیوند سست و ضعیفی با مدرسه دارند، بیشتر به سمت مصرف مواد مخدر، سیگار و الکل گرایش پیدا می کنند. این مسائل در واقع، بیانگر اهمیت کنترل اجتماعی می باشد. گاتفردسن31 (۱۹۸۸) در پژوهش خود به این نتیجه رسید که فرار از مدرسه در پسران و دختران با درگیر شدن آنها با مواد مخدر ارتباط دارد. از نظر هاوکینز32 (۱۹۹۵) دو عامل مربوط به مدرسه، شکست تحصیلی و نداشتن احساس تعهد کافی نسبت به مدرسه از عوامل خطرساز در گرایش به مواد مخدر هستند.33 شکست تحصیلی صرف نظر از علت آن، منجر به کاهش اعتماد به نفس و اختلال رفتاری می گردد که ازجمله علل مهم، رفتار ضداجتماعی است. کاهش عزت نفس سبب کاهش بیشتر اعتماد به نفس و خودانگارۀ پایین می شود که این امر منجر به بزهکاری می گردد.
کلانتری و همکاران در یافته های خود به این نتیجه رسیدند که فقدان نظارت های اجتماعی و انتظامی ازجمله دلایل گرایش مردم منطقۀ بیسیم به سمت بزهکاری و سوء مصرف مواد مخدر می باشد. آقابخشی و همکاران دریافتند که بین ضعف کنترل و نظارت های غیررسمی و گرایش جوانان تهرانی به مواد مخدر صنعتی رابطۀ معنادار وجود دارد.
این یافته با نظریه هیرشی مطابق است. به عقیدۀ وی، حضور انسان های دیگر در صحنۀ اجتماع، موجب کنترل رفتارهای فردی می شود. به نظر هیرشی، داشتن وابستگی به خانواده، همسالان و مدرسه و نیز پایبندی نسبت به هنجارهای اجتماعی و درگیری و مشارکت در کارهای مورد قبول جامعه و اعتقاد به ارزش ها و قانون مداری در جامعه، از کج روی و بزهکاری افراد جلوگیری می کند. زمانی که پیوند اعضای خانواده ضعیف باشد و پدر و مادر به سبب طلاق از همدیگر جدا شده باشند، کنترل غیررسمی نسبت به فرزندان ضعیف شده و یا از بین خواهد رفت. تحقیقات نشان می دهد کودکان و نوجوانانی که در خانواده های دارای ویژگی های سوء رفتار، تضاد و تنش یا والدین آنها به علت طلاق یا دلایل دیگر غایب هستند، عدم نظارت اجتماعی، بزهکاری آنها را تشدید خواهد نمود. مدرسه هم به عنوان یکی از نهادهای کنترل گر جامعه بیانگر این است هر چه نوجوانان از مدرسه و درس فرار کنند، بیشتر با افراد همنوع و بزهکار مرتبط خواهند بود. نتایج تحقیق نوابی نژاد (۱۳۶۰) حاکی از این است که ۹۵ درصد از نوجوانان بزهکار زیر دیپلم، مدرسه را رها کرده اند که سابقۀ اغلب بزهکاران نشان می دهد میزان موفقیت آنها در تحصیل پایین بوده و یا مردود شده اند.
نتایج تحقیق نشان داد که بین یادگیری اجتماعی و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد. یعنی هرچقدر افراد با بزهکاران و اشخاص هنجارشکن سر و کار داشته باشند و دارای دوستان و اعضای خانواده بزهکار باشند و یا در مدرسۀ نامناسبی که دانش آموزان خلاف کار و منحرف زیادی که در آن تحصیل می کنند، ادامه تحصیل بدهند، احتمال اینکه به سمت اعتیاد و بزهکاری بروند، خیلی زیاد است، زیرا رفتارهای مجرمانه را در این محیط یاد می گیرند و بر اساس خرده فرهنگ های موجود در این گروه ها جامعه پذیر می شوند. این نتیجه با تحقیقات (رضاخانی مقدم و همکاران، ۱۳۹۱؛ رمضانی و همکاران، ۱۳۸۲؛سیام، ۱۳۸۵؛ غفاری زاده، ۱۳۸۶؛ جلالی، ۱۳۹۱؛ زیاری،۱۳۹۰؛ دعاگویان و حبیب زاده، ۱۳۹۰؛ حجاریان و قنبری، ۱۳۹۲؛ بنیفاطمه، عباس زاده و فاطمی، ۱۳۹۱؛ یکه فلاح، مؤمنی، ترکاشوند و جهانی هاشمی، ۱۳۸۸؛ ایدر، امیری، امیری و عباسی، ۱۳۹۱؛ محمدی، پورقاز و رقیب، ۱۳۹۲؛ بیات، شاهسواری و قدیریان، ۱۳۹۱؛قنبری زرندی، محمدخانی و هاشمی نسب، ۱۳۹۵؛ آقابخشی، صدیقی و اسکندری، ۱۳۸۸؛ اسلام، ۲۰۰۰؛ رئیسی، ۱۳۹۲؛ یوسفی و خالدیان،۱۳۹۱) همسو می باشد.
یوسفی و خالدیان در یافته های خود به این نتیجه دست یافتند که در اعتیاد افراد و فرزندان، دوستان و خانواده تأثیر زیادی دارد. رمضانی و همکارانش به این نتیجه دست یافتند که بین معاشرت با دوستان معتاد و گرایش به مصرف مواد مخدر رابطه معناداری وجود دارد. دعاگویان و همکاران به این نتیجه رسیدند که مصرف مواد مخدر صنعتی، بیشتر با دوستان محل و در مهمانی های شبانه و نیز تقلید از سایرین بوده است. بنی فاطمه و همکاران نیز به این نتیجه رسیدند که بین تعامل با همسالان بزهکار و متغیر بزهکاری سطح معنی داری بالایی وجود دارد. یعنی هرچه نوجوانان با افراد بزهکار رابطه داشته باشند، میزان بزهکاری آنها افزایش می یابد و بالعکس. غفاری زاده نیز در یافته های خود به تأثیر معاشرت ترجیحی و پیوند افتراقی در گرایش به مواد مخدر صنعتی اذعان داشته است. طبق یافته های قنبری زرندی و همکاران، می توان گفت که حضور در جمع دوستان ناباب، محیط های اجتماعی و خانوادگی ناهنجار و آلوده در گرایش آنها به سمت اعتیاد مؤثر است. رییسی نیز در نتایج پژوهش خود، به این مسأله دست یافت که رابطۀ مستقیم و معناداری بین متغیر های استفاده از متغیرهای نوین، خانوادۀ نابسامان و معاشرت با دوستان ناباب با میزان گرایش به مصرف مواد مخدر صنعتی را آشکار ساخته است.
بیشتر معتادان، علت اعتیاد خود را معاشرت با دوستان ناباب ذکر کرده اند. بی تردید یک دوست منحرف، به راحتی می تواند دوست خود را اغفال کند. به خصوص نوجوان در دوره بلوغ بیشتر از هر زمان دیگر، متأثر از گروه هم سن و سال خود است. زیرا در این دوره، نوجوان از اتکای خود به خانواده می کاهد و ناگزیر در صدد یافتن تکیه گاه های دیگری که مهم ترین آنها گروه های دوستان و همسال هستند، برمی آید. 34 نورکو 35 و همکاران (۱۹۹۸) در یافته های خود در میان معتادان به مواد مخدر در شهر بالتیمور آمریکا به این نتیجه رسیدند که وجود دوستان همسال دارای رفتارهای اجتماعی نابهنجار در گرایش به مواد مخدر تأثیرگذار است. نتایج تحقیق حاجلی و همکاران (۱۳۸۹) با موضوع نگرش مردم به سوء مصرف مواد مخدر در ایران، نشان داده است که در رابطه با علل مصرف مواد مخدر در افراد، دوستان ناباب، خانواده معتاد و محل زندگی آلوده، بیشترین تأثیر را داشته است. یافته های بویل 36 (۲۰۰۰) در رابطه با وجود اعتیاد در خانواده و تأثیر آن بر گرایش افراد به اعتیاد، نشان داد که برادر بزرگ تر معتاد، اثر بیشتری در سوق دادن نوجوانان و جوانان به اعتیاد دارد.37
در تحقیق حجاریان و قنبری (۱۳۹۲) ۸۵ درصد پاسخگویان اظهار داشتند که دوستان و آشنایان باعث اعتیاد آنها شده است. این امر نشانگر این است که یادگیری اجتماعی بر اعتیاد افراد، تأثیر قابل توجهی را دارد. بیات و همکارانش(۱۳۹۱) نیز به این نتیجه دست یافتند که بین هم نشینی با همسالان و دوستان و نوع فرهنگ خانواده و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی رابطه ی معنادار وجود دارد. هافمن و سربون 38 (۲۰۰۲) در مطالعات خود در مورد تأثیر اعتیاد والدین در گرایش به اعتیاد، به این نتیجه دست یافتند که زمانی که والدین مواد مخدر مصرف می کنند، احتمال بیشتری وجود دارد که فرزندانشان نیز معتاد شوند.39 نتایج پژوهش سوسمان 40 و همکاران (۲۰۰۹) بر روی دو جامعه آمریکا و روسیه نشان داد که در میان عوامل اجتماعی ـ درون فردی سوء مصرف مواد مخدر در دوستان و سوء مصرف مواد مخدر در خانواده همبستگی قوی مثبت با گرایش فرد به اعتیاد وجود دارد. این یافته ها با نظریۀ ساترلند مطابق می باشد. به عقیده ی وی رفتار در یک محیط اجتماعی یادگرفتنی است. زمانی که فردی در یک خانواده یا گروه های همسالان جامعه پذیر می شود، خانواده یا گروه، سالم و یا ناسالم باشد، در رفتار فرد، اینکه کج رو یا فرد سالمی باشد، تأثیر خواهد گذاشت. چراکه رفتارهای دیگران را در برخورد با آنها یاد گرفته و در خود درونی میکند. به نظر ساترلند فرد زمانی که عملی را نیاموزد، به فکر انجام دادن آن نمی افتد و آموزش از راه ارتباط فرد با سایر افراد صورت می گیرد. انحرافات در واقع، در قالب گروه های نخستین نظیر خانواده و دوستان صورت می گیرد.
نتایج تحقیق نشان داد که بین ناکامی و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی رابطه وجود دارد. در واقع، زمانی که افراد در جامعه برای رسیدن به منزلت های اجتماعی، دچار شکست و ناکامی می شوند، احساس سرخوردگی کرده و در مقابل این مسأله با رفتارهای گوناگون عکسالعمل نشان خواهند داد که ممکن است به سمت اعتیاد رفته و از جامعه منزوی گردد یا با افراد بزهکار، گروه های بزهکاری تشکیل داده و به دنبال ارضای نیازهای مادی و معنوی خود از طرق نامشروع و غیرقانونی می گردد. بنابراین ناکامی، یکی از مسائلی است که در سوق دادن افراد به سمت بزهکاری و کج روی نقش تعیین کننده دارد.
این نتیجه با تحقیق (سیام، ۱۳۸۵؛ حجاریان و قنبری، ۱۳۹۲؛ یاراحمدی و حسنی، ۱۳۹۴؛ محمدی، پورقاز و رقیب، ۱۳۹۲؛ محمدی، ۱۳۸۷) همسو می باشد. سیام در تحقیق خود به این نتیجه دست یافت که بین عدم تأمین و برآورده شدن نیازهای عاطفی و عدم موفقیت تحصیلی و مصرف مواد مخدر رابطۀ معنی داری وجود دارد. حجاریان و همکاران نیز به این نتیجه رسیدند که بین شکست عشقی و عاطفی در قالب ناکامی و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی یک رابطۀ معناداری وجود دارد. برای اینکه شخص بتواند شکست خودش را فراموش کند به مواد مخدر که به نظر خودش سرخوش آور می باشد، پناه می برد. یاراحمدی و همکاران نیز به این نتیجه رسیدند که بین شکست ها و ناکامی ها و اعتیاد به مواد مخدر و روان گردان ها رابطه وجود دارد. محمدی و همکاران نیز به این نتیجه رسیدند که بین عدم تحمل شکست و ناکامی و سوء مصرف مواد مخدر رابطۀ معنی داری وجود دارد. نتایج مطالعات ارفورد41 (۱۹۹۴) در جامعه آمریکا بیانگر این است که اکثر دانشجویانی که معتاد بودند، دچار سرخوردگی های محیطی بوده و عدم رسیدگی به خواسته های عاطفی آنان توسط اجتماع، از علل گرایش آنان به اعتیاد است. بر اساس تحقیق محمدی، نرخ طلاق در معتادان متأهل، آمار قابل ملاحظه ای (حدود ۷۰ درصد) را نشان می دهد. هرچند که در تحقیق نگارنده آمار طلاق معتادین پایین بود، ولی اعتیاد به مواد مخدر و به خصوص صنعتی در گسستگی زندگی مشترک مؤثر بوده است.
بعضی از روانشناسان معتقدند که شکست های تحصیلی و محرومیت از تحصیل در سنین مناسب که به دلایل گوناگون انجام می گیرد، موجب یأس و بدبینی و پرخاشگری و در نهایت ازجمله عوامل انحرافات و اعمال خلاف می شود.42 رمضانی و همکاران (۱۳۸۲) به این نتیجه رسیدند که شکست تحصیلی و ضعف مهارت های اجتماعی فرد، می تواند او را در معرض خطر بیشتری برای سوء مصرف قرار دهد. این یافته ها با نظریه کوهن مطابق است. به نظر کوهن، طبقات پایین در جامعه از نظر دستیابی به منزلت، دچار ناکامی هستند. جامعه از یک جهت، کسب منزلت را تشویق نموده و از جهتی امکان دستیابی را از آنها دریغ می کند. به همین دلیل، این افراد شیوه های خود را برای دستیابی به منزلت دنبال می کنند. به نظر وی نوجوانان و جوانان طبقۀ پایین همانند همتایان خود در طبقۀ متوسط، علاقه مند دستیابی به منزلت بالا هستند. یکی از نهادهای مهم برای کسب منزلت، مدرسه است که اساساً تبدیل به مکانی می شود که شکست افراد طبقۀ پایین را بی چون و چرا تضمین می کند. این نهاد اصولاً توسط معلمین طبقۀ متوسط که ارزش های این طبقه را ترویج می کنند، اداره می شود. به این ترتیب، مدرسه یک نظام منزلتی طبقۀ متوسط است.43
۶- نتیجه گیری
در جهان امروز اعتیاد و وابستگی به مواد مخدر یک معضل اجتماعی است. به طوری که این مسأله مهم، عامل ظهور بسیاری از آسیب های اجتماعی و نابسامانی های خانوادگی و فردی می باشد. آنچه که قابل توجه به نظر می رسد اینکه پدیدۀ اعتیاد و به خصوص افزایش سوء مصرف و وابستگی به مواد مخدر صنعتی با توجه به تأثیرات روحی، روانی، اخلاقی و اجتماعی، خانواده و جامعه را به طور جدی تهدید می کند و در واقع، موجب بروز رفتارهای آسیب زایی مانند تنش در نقشهای خانوادگی، ولگردی و دیگر رفتارهای کج روانه می گردد. بنابراین شهر زنجان نیز از دچار شدن به آسیب اجتماعی مستثنی نمیباشد. معالوصف، بررسی این معضل از نظر نگارنده ضروری به نظر میرسید. لذا با عنایت به بررسیهای به عمل آمده دراین راستا نتایج پژوهش حاضر، بیانگر این است که عوامل اجتماعی و محیطی بر اعتیاد به مواد مخدر صنعتی در شهر زنجان مؤثر بوده و ازجملۀ این عوامل ضعف کنترل اجتماعی، یادگیری اجتماعی و ناکامی اجتماعی می باشد که این امر طبق نتایج حاصله از این تحقیق و تحقیقات مشابه، به افراد مختلف جامعه و به خصوص بر جوانان و نوجوانان اثر میگذارد. مبانی نظری این تحقیق، نظریه های یادگیری اجتماعی ساترلند، کنترل اجتماعی هیرشی و منزلت اجتماعی کوهن بود که یافته های تحقیق با این تئوری ها همخوانی دارد. یافته های این تحقیق، طبق نظریات مورد اشاره، بیانگر این است که اعتیاد ریشۀ ساختاری ـ فرهنگی دارد. بایستی تمامی نهادهای عمومی، دولتی و مدنی برای حل این مسأله قیام کنند. در واقع نتایج این پژوهش نشان داد که بین تحصیلات مصرف کننده و اعتیادشان رابطۀ غیرمستقیم وجود دارد. افرادی که تحصیلات بالاتری دارند کمتر دچار این معضل می شوند. تحصیلات پدر هم با اعتیاد افراد تأثیر مستقیم داشت. این امر بیانگر این است که هر چه والدین و به خصوص پدر آگاهی بیشتری نسبت به مواد مخدر و اعتیاد و تبعات آن داشته باشند، بهتر می توانند فرزندان خود را تربیت نموده و از گرایش به راه های انحرافی منع کنند. مسألۀ دیگری که قابل توجه بود، سن شروع اولین مادۀ مصرفی می باشد که بیشتر افراد مورد مطالعه به گزینۀ ۱۳-۱۸ سالگی پاسخ داده بودند که براین اساس می توان گفت هر چه افراد در سنین پایین تر مصرف مواد مخدر را تجربه کنند، احتمال ادامه و گرایش به سمت مواد مخدر صنعتی بیشتر است. طبق جامعۀ آماری تحقیق، بیشترین قربانیان این معضل جوانان بودند که به دلایل گوناگون جامعه شناختی گرفتار چنین مسئلۀ بزرگی شده اند. بر اساس آزمون همبستگی پیرسون، نتایج حاصل از فرضیات تحقیق حاکی از این بود که بین متغیرهای مستقل (یادگیری اجتماعی، کنترل اجتماعی و ناکامی) و اعتیاد به مواد مخدر صنعتی در شهر زنجان رابطۀ معنی دار قوی وجود دارد. به طوری که رابطۀ متغیرهای مستقل یادگیری اجتماعی و ناکامی با متغیر وابسته مثبت و مستقیم بود. ولی رابطه متغیر مستقل کنترل اجتماعی با متغیر وابسته منفی و غیرمستقیم بود به طوری که هر چقدر کنترل اجتماعی کمتر باشد، میزان اعتیاد به مواد مخدر صنعتی افزایش می یابد و بالعکس. اما در بحث تحلیل رگرسیون، متغیرهای مستقل را با متغیر وابسته وارد معادله رگرسیون چندگانۀ گام به گام کردیم که طبق نتایج به دست آمده از این بحث، یادگیری اجتماعی عاملی بود که بیشترین تأثیر را بر اعتیاد داشت. بنابراین برای پیشگیری از این آسیب اجتماعی مهم، بایستی اقدامات جدی صورت بگیرد.
با توجه به اینکه اعتیاد و مصرف مواد مخدر در میان افراد و بخصوص جوانان و نوجوان یک مسئلۀ چند بعدی است، برای شفاف سازی زمینه های تأثیرگذار و حل این بحران، بایستی از تمامی ظرفیت ها استفاده کرد. به همین خاطر، پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر به مراتب آسان تر از درمان آن است. لذا برای پیشگیری از شیوع این آسیب خانمان سوز اجتماعی، راهکارها و پیشنهاد های عملی را به صورت ذیل می توان در جامعه مورد مطالعه، مطرح کرد: با تولید برنامه های آموزشی، رادیویی و تلویزیونی، می توان عواقب زیان بار مصرف مواد مخدر صنعتی و شیمیایی را روشن کرد تا از این رهگذر، جوانان آگاه شوند که نباید در جمع گروه ها و دوستانی که در آن، چنین خرده فرهنگ های هنجارستیز و مجرمانۀ به ظاهر دوستانه وجود دارد، حضور پیدا کرد. البته تلویزیون و رادیو و دیگر رسانه های گروهی، هم در سطح استان و هم در سطح ملی کمتر به این مسأله توجه می کنند. اطلاع رسانی از طریق اینترنت و فضای مجازی، به دلیل کاربرد بیشتر آن در میان این قشر از جامعه، در کاهش گرایش جوانان به مصرف این مواد بسیار مؤثر است. البته حضور گروه های ناسالم در فضای مجازی هم می تواند در یادگیری و انتقال رفتارها و افکار کج روانه مؤثر باشد. با توجه به کاهش میانگین سنی گرایش به مواد مخدر صنعتی و شیمیایی، یافته های این تحقیق نیز بر آن صحه می گذارد، خانواده ها باید فرزندان خود را در دوران بلوغ و نوجوانی خیلی مراقبت و کنترل نمایند و هرگونه اقدامات آموزشی و مهارتی را باید متناسب با شرایط سنی و جسمی و میزان آگاهی آنها ارائه نمایند. با توجه به اینکه، اکثر افراد تحت تأثیر گروه دوستان در محیط مدرسه و خارج از آن، دور از چشم خانواده به سراغ این مواد خانمان سوز می روند، بنابراین بایستی آموزش های صحیح مهارت نه گفتن در برابر تعارف افراد مصرف کننده در خانواده و همچنین آموزش صحیح در مدارس به ویژه در دورۀ راهنمایی (در حال حاضر دوره اول متوسطه) و دبیرستان صورت بگیرد تا باورهای نادرست آنها نسبت به این مواد اصلاح شود. با ایجاد پیوند اجتماعی میان افراد و جامعه به خصوص بین جوانان و نوجوانان و نهادها و فعالیت های اجتماعی ازجمله خانواده، اشتغال، تسهیل و تسریع ازدواج و ادامه تحصیل می توان مانع انحراف آنها شد. با توجه به اینکه بین تحصیلات والدین و اعتیاد فرزندان یک ارتباط معنی دار وجود دارد، بالا بردن سطح تحصیلات و دانش و آگاهی والدین، می توان میزان اعتیاد را به حد قابل توجهی کاهش داد. برای رهایی معتادان از اعتیاد، محیط جدیدی لازم است که راه های جدید فعالیت های اجتماعی ـ فرهنگی را بر روی معتاد بگشاید و رفتارهای جامعه پسند او را تقویت کند. زیرا اکثر معتادان به خاطر عدم توجه و طرد شدن از صحنۀ اجتماع و ناامیدی به آینده رنج می برند. با توجه به نقش مهم گروه دوستان در جامعه پذیری جوانان و نوجوانان، خانواده ها بایستی فرزندان خود را در انتخاب دوستان سالم یاری نموده و رفت وآمدهای آنها را کنترل کنند. مدرسه و معلم نیز از نظر برنامه، روش، ارزیابی و جنبه های انضباطی حاکم می توانند برای کودکان و نوجوانان سرنوشتساز باشند، چرا که انتخاب مدرسۀ مناسب با محیط سالم برای فرزندان، مانند انتخاب نام مناسب برای آنها ازجمله وظایف بوده و نیازمند دقت می باشد. با ایجاد امکانات و فضاهای مناسب فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در مناطق فقیرنشین و حاشیه نشین و جرم خیز شهر مثل بیسیم، اسلام آباد، دانشسرا و ... و نیز با ایجاد فرصت های برابر بین طبقات مختلف جامعه می توان ناکامی و سرخوردگی افراد را کاهش داد. با توجه به اینکه تحقیق حاضر در شهر زنجان صورت گرفته است و لذا نمی توان نتایج به دست آمده از آن را به کل استان و کشور تعمیم داد. بنابراین، این توقع از پژوهشگران در شهرستان ها و استان های دیگر می رود که عوامل مؤثر اجتماعی را از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار دهند تا بتوانیم به یک راهبرد جامع برای اتخاذ یک سیاست جنایی کارآمد دست یابیم.
۱. عیسی کاکویی دینکی و نسرین السادات قوامی، «بررسی ویژگی های جنسیتی و پیامدهای گرایش زنان به سوء مصرف مواد مخدر»، فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد ۴(۱۳۹۳): ۱۰.
۲. محمد جهانتاب، «دوستان ناباب و اعتیاد نوجوانان»، فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد ۴(۱۳۹۳): ۶۴.
۳. بهنام رضاقلی زاده، «نقش رسانه ها در پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر»، فصلنامه سلامت اجتماعی و اعتیاد ۴(۱۳۹۳): ۸۰-۸۱.
۴. حمید صرامی، «آسیب شناسی اجتماعی مواد مخدر» اصلاح و تربیت ۱۰۳ (۱۳۸۹): ۴.
5. حسین مظفر، منیژه ذکریایی و مریم ثابتی، «آنومی فرهنگی و اعتیاد به مواد مخدر در بین جوانان ۱۳-۲۸ ساله ی شهر تهران»، پژوهشنامۀ علوم اجتماعی ۴(۱۳۸۸): ۳۸.
6. حسن عماری، «بررسی تأثیر برنامۀ پیشگیری از اعتیاد (شادی) بر رفتارهای پر خطر جوانان در معرض خطر مصرف مواد مخدر»، مجلۀ مطالعات امنیت اجتماعی ۲۶(۱۳۹۰): ۶۳.
7. ناصر یوسفی و محمد خالدیان، «بررسی عوامل فردی، خانوادگی و محیطی گرایش افراد به مواد مخدر و اعتیاد»، فصلنامۀ مطالعات پیشگیری از جرم ۲۵(۱۳۹۱): ۷۸.
8. ابراهیم صالح آبادی و محسن سلیمی امان آباد، «بررسی رابطۀ سبک زندگی جوانان و گرایش به مصرف مواد مخدر صنعتی در شهر شیروان»، فصلنامۀ جامعه شناسی مطالعات جوانان ۶ (۱۳۹۱): ۶۰.
9. Methamphetamines
10. رویا نوری و بابک قرقلو، «بررسی نقاط قوت ومحدودیت های به کارگیری پلیس زن در عرصه ی مبارزه با مواد اعتیاد آور در کشور ایران»، پلیس زن، ۱۲(۱۳۸۹): ۹۹-۱۰۰.
11. Edwin H. Sutherland
12. فرانک پی ویلیامز و ماری لین دی مک شین، نظریه های جرم شناسی، ترجمه حمیدرضا ملک محمدی (تهران: نشر میزان، ۱۳۹۱): ۸۹.
13. Cerssy
14. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی (نظریه ها و دیدگاه ها)، (تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۸): ۹۰.
15. ارل رابینگتن و مارتین واینبرگ، رویکردهای نظری هفتگانه در بررسی مسائل اجتماعی، ترجمه رحمت اله صدیق سروستانی (تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۳): ۱۱۰-۱۱۲.
16. جرج ولد، توماس برنارد و جفری اسنیپس، جرم شناسی نظری، ترجمه : علی شجاعی (تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۸)، ۲۵۲.
17. راب وایت و فیونا هینز، جرم و جرم شناسی، ترجمه علی سلیمی (قم: انتشارات حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۲): ۱۵۸-۱۶۰.
18. Hircshi
19. Travis Hirschi, Causes of Delinquency (Ca; University of Colifornia, 1969): 18-19.
20. ممتاز، پیشین، ۱۲۰-۱۲۳؛ شهلا معظمی، بزهکاری کودکان و نوجوانان (تهران: نشر دادگستر، ۱۳۹۳): ۱۸۴-۱۸۵.
21. Albert Cohen
22. ویلیامز و مک شین، پیشین، ۱۲۶-۱۲۷.
23. وایت و هینز، پیشین، ۱۶۰.
24. علی سلیمی و محمد داوری، جامعه شناسی کجروی (قم: انتشارات حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۶): ۳۳۵.
25. ولد، برنارد و اسنیپس، پیشین، ۲۲۸.
26. فرهاد اصغری، «بررسی وضعیت روانی معتادان به شیشه مراجعه کنندگان به مراکز درمانی شهر سنندج» (طرح پژوهشی، سنندج: ستاد مبارزه با مواد مخدر، ۱۳۹۳)، ۷۲.
27. Sk Nazrul Islam, “Sexuel life style, drug habit and social demographic status of drug addict in banghladesh”, public health114(2000): 118-134.
28. J. S. Brook, Nomura, C & Cohen, P., Prenatal, “Perinatal and Early Childhood Risk Factors and Drug Involvement in Adolescence”, Genet Soc Gen Psychol Monogr 115(1989): 22293-3161.
29. A. Shahraki, & M. Raghibi & B. Kord, “Investigation The relationship between parental attachment styles, with a tendency to drug addiction”,Researcher 7(2015): 34-40.
30. k. l. Kumpfer, & r. Alvarado, Effective Family Strengthening Intervention,Washington, dc: us DepartmentofJustice,OfficeofJusticePrograms,OfficeofJuvenileJustice and Delinquency Prevention (Washington; Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention, 1998); 26-30.
31. Ghatferdsen
32. Hawkinz
33. شهناز خالقی پور و محمدحسین یارمحمدیان. مصرف مواد مخدر و برنامه های پیشگیری در نوجوانان و جوانان (اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، ۱۳۸۷)، ۹۸.
34. جهانتاب، پیشین، ۶۳.
35. Nurco
36. Boil
37. مظفر، ذکریایی و ثابتی، پیشین، ۳۹.
38. Hufmen & Serbun
39. همانجا.
40. Sussman
41. Orford
42. لیلا اکبری، «بررسی شیوه های پیشگیری از بزهکاری کودکان و نوجوانان در قواعد و اسناد بین المللی» (پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۰)، ۱۶.
43. ممتاز،پیشین، ۱۰۰-۱۰۱.
)