شورا در اندیشه مهدی بازرگان

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه حقوق عمومی، دانشکده حقوق، واحد دماوند، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

10.48300/jlr.2022.318244.1879

چکیده

شورا در اندیشه بازرگان در امور متغیر، با استناد به عقل روز است، اما از یک سو شورا و عقلِ روزِ بشر بی‌‌عنایت به جهت‌گیری‌های عام دین نیست و از سوی دیگر تشخیص جهت‌گیری‌های عام دین بدون ابزارِ عقل میسر نیست، زیرا عقل همچنان که مرجع تشخیص روش‌‌هاست، پایه و مبنای شناخت دین است. به این تعبیر عقل و دین از هم جدا نیستند و شورا در افکارِ بازرگان نمونه بارزی از طرح همسویی عقل و دین است. جهت توجیه این ادعا به مبنای شورا در اندیشه بازرگان در سه قسمت شامل منبع شوراییِ حکومت و منبع وحیانی رسالت، عرفی کردن حکومت یا جدایی دین از حکومت و نه جدایی دین از سیاست و تفکیک حوزه ارزش‌‌ها از روش‌‌ها پرداخته می‌شود. با استناد به این سه مبنا در توجیه شورا است که هم‌زمان از اصالت عقل و اصالت دین در مفهوم شورا در اندیشه وی می‌‌توان سخن گفت. نخست‌وزیری بازرگان در دولت موقت پس از انقلاب 57 که وی را با مسئله حکومت به شکل واقعی روبه‌رو ساخت، اسباب تغییرات تدریجی در افکار وی نسبت به رویکرد مبارزاتی او در دهه 40 و 50 شد و جایگاه اسلام را از ایدئولوژی فراگیر که برای تمامی برنامه‌های سیاسی اجتماعی دستور دارد، به ایدئولوژی فقط جهت‌‌دهنده در یک سری اصول و کلیات محدود کرد. از این رو محدوده شورا که در افکار ایشان پیش از انقلاب محدود به امور اجرایی بود به حیطه تقنینی گسترش یافت که در این مقاله تلاش می‌شود ضمن تفصیل آن به این تغییر تدریجی حاصل از زمان نیز پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Deliberation in Bazargan’s Thought

نویسنده [English]

  • Maryam Mir Mohammad Sadeghi
Assistant Professor, Department of Public Law, Faculty of Law, Damavand Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

“Deliberation” in Mehdi Bazargan’s thought, in changeable issues, is based on contemporary reason. But on the one hand, both deliberation and contemporary human reason cannot ignore the general approaches of »religion«, and on the other hand, distinguishing the religious general approaches without using »reason« cannot become possible. While »reason« is the reference for picking methods, it is the basis for understanding religion. Accordingly, reason and religion are not separate from each other. In fact, »deliberation« in Bzargan’s thought is a clear example of the accompaniment of reason and religion. To demonstrate this proposition, the bases for »deliberation« in Bazargan’s thought will be considered in three parts: the principle of deliberation in government; the principle of revelatory prophecy; secularization of government or separation of religion and government, not separation of religion and politics; and the differentiation between values and methods. Based on these three principles, we can speak of the originality of both »religion« and »reason« in Bazargan’s thought.
Bazargan's experience after the 1957 Revolution, which faced him with the real problem of governing, became a means of gradual changes in his thoughts than his combative approach in the 1340s and 1350s. These gradual changes limit Islam's position from the pervasive ideology with a lot of commands for all social and political programs to merely directing ideology in a set of principles and generalities. Therefore, the scope of deliberation, which was limited to executive affairs in his thoughts before the revolution, extends to the legislative domain, which this article attempts to discuss in detail.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Deliberation
  • Religion and Reason
  • Value and Method
  • Mehdi Bazargan
  • Collective Wisdom

مراجع

الف) منابع فارسی
- بازرگان، مهدی.«خدا و آخرت هدف بعثت انبیا» در مجموعه آثار، جلد 17، بعثت 2، سخنرانی 1372، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
- بازرگان، مهدی. «بعثت و ایدئولوژی» در مجموعه آثار، جلد 2، بعثت 1، سخنرانی 1343، تهران: شرکت سهامی انتشار،1386.
- بازرگان، مهدی. «بعثت و دولت» در مجموعه آثار، جلد 17، بعثت 2، سخنرانی 21/03/1359، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
- بازرگان، مهدی. «ناگفته‌‌های بعثت» در مجموعه آثار، جلد 26، بازیابی ارزش‌‌ها 2، سخنرانی 29/01/1364، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1391.
- بازرگان، مهدی. «بازیابی ارزش‌‌ها» در مجموعه آثار، جلد 25، بازیابی ارزش‌‌ها 1، سخنرانی 1360، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1389.
- بازرگان، مهدی. انقلاب ایران در دو حرکت، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1363.
- بازرگان، مهدی. «انگیزه و انگیزنده» در جلد 2، بعثت 1، سخنرانی 18/07/1348، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1386.
- بازرگان، مهدی. «دیانت و حکومت جلسه اول» در مجموعه آثار، جلد 27، پدیده پیامبری، سخنرانی 10/08/1363، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1392.
- بازرگان، مهدی. «حکومت از پایین» در مجموعه آثار، 22، انقلاب اسلامی ایران 1، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1389.
- بازرگان، مهدی. «مرز میان دین و سیاست» در مجموعه آثار، جلد 8، مباحث علمی، اجتماعی و اسلامی، سخنرانی 21/06/41، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1378.
- بازرگان، مهدی. «پاسخ به انتقادهای مقاله خدا و آخرت هدف بعثت انبیا» در مجموعه آثار، جلد 17، بعثت 2، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
- بازرگان، مهدی.«دیانت و حکومت جلسه دوم» در مجموعه آثار، جلد 27، پدیده پیامبری، سخنرانی 24/08/1363، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1392.
- بازرگان، مهدی. «استقلال، آزادی، حکومت اسلامی» در مجموعه آثار، جلد 24، انقلاب اسلامی ایران 3، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
- بازرگان، مهدی. «توهین و تعظیم در اسلام و ایران» در مجموعه آثار، جلد 26، بازیابی ارزش‌‌ها 2، سخنرانی 1/04/1363، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1391.
- بازرگان، مهدی. «مدافعات» در اسناد نهضت آزادی ایران، جلد دوم قسمت اول، تهران: انتشارات مدرس، 1350.
- بازرگان، مهدی. «انقلاب اسلامی یا اسلام انقلابی» در مجموعه آثار، جلد 23، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
- بازرگان، مهدی. «نطق قبل از دستور» در اسناد نهضت آزادی ایران، پیک نهضت 21، در مجلس شورای اسلامی ایران، 20/ 5/1362.
- بازرگان، مهدی. «ابراهیم، امام، امت» در مجموعه آثار، جلد 25، بازیابی ارزش‌ها 1، تهران: شرکت سهامی انتشار،1389.
- بسته نگار، محمد. «مرز میان دین و امور اجتماعی» در مجموعه آثار، جلد 17، بعثت 2، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
- بسته‌‌نگار، محمد. «انسان در رابطه دین و حکومت»، انجمن اسلامی مهندسین، دین و حکومت، چاپ اول، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377.
- جهانبخش، فروغ. از بازرگان تا سروش: اسلام و دموکراسی و مدرنیسم مذهبی در ایران از 1332-1379، برگردان سعیده سریانی، تهران: انتشارات بهزاد، 1382.
- سروش، عبدالکریم. از شریعتی، تهران: صراط، 1387.
- سروش، عبدالکریم. «آن که به نام بازرگان بود نه به صفت» در مدارا و مدیریت، تهران: صراط، 1388.
- شریعتی، علی. «امت و امامت» در مجموعه آثار، جلد 26، تهران: آمون، 1386.
- عبدالرازق، علی. اسلام و مبانی حکومت، ترجمه محترم رحمانی و محمدتقی محمدی، تهران: نشر سرایی، 1382.
- علیجانی، رضا. شریعتی شناسی 1، چاپ اول، تهران: انتشارات یادآوران،1380.
- فیرحی، داوود. نظام سیاسی و دولت در اسلام، چاپ سوم، تهران: سمت، 1384.
- قریشی، فردین. بازسازی اندیشه دینی در ایران، چاپ دوم، تهران: قصیده‌سرا،1390.
- قریشی، فردین. مبانی معرفت‌‌شناسانه اندیشه‌‌ورزی اجتماعی در ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات جامعه‌‌شناسان، 1393.
- قریشی، فردین. «مبانی معرفت‌‌شناختی اصلاح‌‌طلبی دینی: تحریر چالش‌‌های نظری و بسط پاسخ‌‌های نظریه». فصلنامه سیاست، 38، 1(1387)، 161-183. 
https://jpq.ut.ac.ir/article_26952.html
- محمدی گرگانی، محمد. هستی متن مقدس، تهران: نشر نی، 1395.
- میرمحمد صادقی، مریم. «اصول حکمرانی از منظر جریان نواندیشی دینی پیش از انقلاب 57». رساله دکترا، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1393.
- میرموسوی، سیدعلی. اسلام سنت دولت مدرن، نوسازی دولت و تحول در اندیشه سیاسی معاصر شیعه، چاپ دوم، تهران: نشر نی، 1391.
- نائینی، میرزا محمدحسین. تنبیه‌‌الامه و تنزیه‌‌المله، درآمدی بر بیداری مردم، گردآورنده محسن هجری، تهران: انتشارات صمدیه، 1389.
ب) منابع انگلیسی

- Benavides, Gustavo. Religion and Political Power. New York: Suny Press, 1989.
- Hoebink, Michel. “Thinking about Renewal in Islam: Towards a History of Islamic Ideas on Modernization and Secularization.” Arabica, 46, 1 (1999), 29-62.
http://www.jstor.org/stable/4057249.
پژوهشهای حقوقی
دوره 22، شماره 56
اسفند 1402
صفحه 399-427

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار