در جست‌وجوی دولت مدرن در ایران: سرنوشت لویاتان ایرانی

نوع مقاله : علمی - ترویجی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی دوره دکترای حقوق عمومی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

دولت به مثابه تنها سازمان مدیریت اجتماعی که از انحصار مشروع به کارگیری زور برخوردار است و اقتدار آن بر تمامی افراد و گروه‌های سرزمینی تحمیل می‌شود، همواره یکی از چالش برانگیزترین مسائل دانشمندان علوم سیاسی و متفکرین حقوق عمومی بوده است. صرف نظر از این‌که به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران سازمان‌های اجباراجتماعی پیش از معاهدات وستفالی را اساساً نمی‌توان دولت نامید، بلکه صرفاً نوعی حکومت یا دولت پیشامدرن محسوب می‌شوند، شروع فرآیند تکاملی دولت مدرن را می‌توان از استقرار دولت مطلقه اروپایی تا تأسیس دولت مشروطه دانست. در ایران دولت‌های پیش از مشروطه را می‌توان با توجه به موارد پیش گفته زیرمجموعه انواع حکومت‌ها دانست و از عنوان دولت بر آن‌ها اجتناب نمود. با ورود مشروطه مباحثی نظیر حاکمیت قانون، حکومت مشروط و قانونگذاری جزئی از مسائل اساسی عرصه سیاسی ایران گردید. اما همه این موارد بدون توجه به منطق حاکم بر این عناصر و رابطه آن‌ها با پی‌ریزی دولت مدرن، انجام شد. به دیگر سخن، مقدمه عملی و منطقی ورود به مرحله دولت مدرن مشروطه، گذار از دولت مطلقه با ویژگی‌های خاص آن بود. متأسفانه، در ایران تمرکز قدرت پیش از توزیع قدرت و مشروطه شدن دولت، رخ نداد؛ و به رغم شکل‌گیری دولت اقتدارگرای بروکراتیک(تمرکز قدرت) پس از ناکامی دولت مشروطه در ایران، باز هم ویژگی‌ها و مقتضیات دولت مطلقه اروپایی رعایت نشد. بنابراین، اساساً منطق شکل‌گیری دولت مدرن در ایران طی نگردید. دولت‌های بر سرکار آمده در ایران پس از مشروطه و پس از انقلاب اسلامی بین مقتضیات سنت و مدرنیته گرفتار آمده‌اند و راه برون رفتی نیافته‌اند. این دولت‌ها را می‌توان دولت‌های در راه مانده دانست که در قالب دولت طبیعی پایه و بالغ، همواره در گردش بوده‌اند و نتوانسته‌اند مراحل گذار به سمت دولت مدرن یا همان نظم دسترسی آزاد را بپیمایند. با وجود این، اگر دولت مدرن را به مثابه ثمره مدرنیته غربی بدانیم که ریشه در عمیق‌ترین و آرام‌ترین تحولات سیاسی، اجتماعی، تاریخی، اقتصادی اروپای غربی دارد، مطمئناً گرته‌برداری صِرف و وارد ساختن آن به ایران، بدون توجه به شرایط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، تاریخی، محیطی و ... این مرز و بوم، چیزی جز ناکامی در پی نخواهد داشت. لذا، باید با توجه به ثمرات مفید دولت مدرن و مدّ نظر قرار دادن اقتضاآت ایران زمین و مردمان آن، به سوی ارائه نظریه‌ای بومی از دولت گام برداشت. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Seeking for Modern State in Iran: The Fate of Iranian Leviathan

نویسندگان [English]

  • Ali Akbar Gorji Azandariyani 1
  • Jafar Shafiei Sardadsht 2
1
2
چکیده [English]

The state is the most central phenomenon of political society and considered the most important matter of public law so far as some believe they are both identical. Modern army, scientific progression, industrialization, economic development, and specially Westphalia Treaty, all had a very important role in the process of modern state emergence and made the grounds proper for it. Moreover, religious reform movement led by king, establishment of modern administration and bureaucracy, and the need to taxation for providing army and administration, played a basic role in state formation. With regard to above mentioned, the most important properties of modern state include monopoly control of the means of violence, territoriality, sovereignty, constitutionality, impersonal power, the public bureaucracy, authority/legitimacy, citizenship and taxation. As witnessed by history, the emergence of modern state started with the transition from feudalism to absolutism. Therefore, absolutism was in response to dispersal of power resources towards centralized one. Absolutism then was the thesis that fosters its anti thesis within itself. Iranian absolute state in contrast to its European identical did not proceed from dispersal to centralization. At the outset, pre-modern state (absolute state) in Iran with respect of internal and external variables did move toward decentralization, rather than it should step toward power centralization then distributed it. As we know modern state was a structure that formed based on the European pattern on the field of the most progressive and the deepest social, economic and cultural developments; therefore having modern state entails the same circumstances and conditions. Finally, there is a cycle between basic natural state and mature one. So leviathan in today’s Iran is not a modern one and gets stuck between modernization and custom; so there is no clear way among the Islamic culture, ancient Iranian culture and western culture that is followed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • modern state
  • open access order
  • pre-modern state
  • natural state
  • limited access order
آبراهامیان، یرواند(1389)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتّاحی ولیلایی، نشر نی، تهران، چاپ هقدهم
اطاعت، جواد(1385)، ماهیت دولت در ایران(1): دولت پاتریمونیال(پیش از مشروطیت)، ماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 232-231
اطاعت، جواد(1385)، ماهیت دولت در ایران(2): دوره گذار از دولت پاتریمونیال به دولت اتوکراتیک، ماهنامه اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره 234-233
اطاعت، جواد(1386)، ماهیت دولت در ایران(3): دولت اتوکراتیک(پهلوی اوّل)، ماهنامه اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره 236-235
اطاعت، جواد(1387)، ماهیت دولت در ایران(6): سیاست و سلطه اقتدارگرای کورپوراتیستی، ماهنامه اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره 250-249
افضلی، رسول(1383)، رویکردی فرهنگی به نظم سیاسی پیشامدرن و زمینه‌های تاریخی دولت مدرن در ایران، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 63
افضلی، رسول(1386)، چیستی دولت مدرن، در: افضلی، رسول، دولت مدرن در ایران، انتشارات دانشگاه مفید، قم، چاپ اول
اوزر، آتیلا(1386)، دولت در تاریخ اندیشه غرب، ترجمه عباس باقری، انتشارات فرزان روز، تهران، چاپ اول
برزین، سعید (1378)، جناح‌بندی سیاسی در ایران از دهه 60 تا دوم خرداد 76، نشر مرکز، تهران، چاپ چهارم
بشیریه، حسین(1381)، دیباچه‌ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران: دوره جمهوری اسلامی، نگاه معاصر، تهران، چاپ اول
بشیریه، حسین (1381)، موانع توسعه سیاسی ایران، گام نو، تهران، چاپ سوم
پوجی، جان فرانکو (1377)، تکوین دولت مدرن: درآمدی جامعه‌شناختی، ترجمه بهزاد باشی، نشر آگه، تهران، چاپ اول
جلایی پور، حمیدرضا(1385)، ایران: جامعه مدرن امّا بدقواره، ماهنامه بازتاب اندیشه، شماره 81
حاتمی، عباس(1386)، نظریه‌های دولت مدرن در ایران، در: افضلی، رسول، دولت مدرن در ایران، انتشارات دانشگاه مفید، قم، چاپ اول
 خسروی، بهناز(84/11/24)، ایران و دولت مدرن، روزنامه شرق
راسخ، محمد(1386)، مدرنیته و حقوق دینی، فصلنامه نامه مفید، شماره 64
رحمت‌اللهی، حسین(1382)، مشروعیت حکومت از دیدگاه اسلام و ماکس وبر، نشریه اندیشه‌های حقوقی، شماره 4
شجیعی، زهرا(1355)، وزارت و تطور آن در ایران: مطالعه از نظر جامعه‌شناسی سیاسی، دانشگاه تهران(دانشکده علوم اجتماعی و تعاون)، انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی
زارعی، محمدحسین(1383)، حکمرانی خوب، حاکمیت و حکومت در ایران، مجله تحقیقات حقوقی، شماره40
 شریعتی، شهروز(1386)، چیستی و کاستی نظریه دولت رانتیر، مجله راهبرد یاس، شماره 11
 شفیعی، حسن(1386)، فراز و فرود سیاست‌های ایلی در آستانه دولت‌سازی مدرن در ایران، نشریه سیاست داخلی، شماره دوم
 شکرزاده، حسن (1381)، زمینه‌های شکل‌گیری اندیشه دولت مطلقه مدرن در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه شهید بهشتی
 صابریان، علیرضا(1383)، نقش مردم در حکومت دینی، فصلنامه مربیان، سال چهارم، شماره 12
 طباطبایی، سید جواد (1381)، دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، مؤسسه نگاه معاصر، تهران، چاپ دوم
 قالیباف، محمدباقر(1389)، حکومت محلی یا استراتژی توزیع فضایی قدرت سیاسی در ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ سوم
 قنبری، داریوش(1385)، دولت مدرن و یکپارچگی ملّی در ایران، انتشارات تمدّن ایرانی، تهران، چاپ اول
 قوچانی، محمد(1384)، لویاتان ایرانی، مجله بازتاب اندیشه، شماره 70
کاتوزیان تهرانی، محمدعلی(1379)، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ اول
کدیور، محسن(1380)، حکومت ولایی، نشر نی، تهران، چاپ چهارم
کمالی، مسعود (1381)، دو انقلاب ایران: مدرنیته، جامعه مدنی و مبارزه طبقاتی، نشر دیگر، تهران، چاپ اول
لمبتون، آن(1359)، نظریه دولت در ایران، چنگیز پهلوان، انتشارات نقش جهان، تهران، چاپ اول
مستوفی، عبدالله(1386)، شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، نشر هرمس، جلد دوم، تهران، چاپ اول
نبی لو، حسین(1387)، زمینه‌های تاریخی و اقتضاآت حقوقی تشکیل دولت مدرن: با تأکید بر مورد ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی
 نقیب زاده، احمد(1386)، مطالعه تطبیقی تحول دولت مدرن در غرب و ایران، در: افضلی، رسول، دولت مدرن در ایران، انتشارات دانشگاه مفید، قم، چاپ اول
‌هابرماس، یورگن(1386)، دگرگونی ساختاری حوزه عمومی: کاوشی در باب جامعه بورژوایی، ترجمه جمال محمدی، نشر افکار، تهران، چاپ دوم
هلد، دیوید(1386)، شکل‌گیری دولت مدرن، ترجمه عباس مخبر، نشر آگه، تهران، چاپ اول
 همایون کاتوزیان، محمّدعلی(1388)، تضاد دولت و ملّت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیّب، نشر نی، تهران، چاپ ششم
هیوود، اندرو(1383)، مقدمه نظریه سیاسی، ترجمه عبدالرحمان عالم، نشر قومس، تهران، چاپ اول
North, Douglass and Wallis, John Joseph and Weingast, Barry(2009), Violence and Social Orders: A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History, Cambridge University Press, New York, first published
Newton, Kenneth and W. van Deth, Jan (2010), Foundations of Comparative Politics, second edition, Cambridge University Press, First published, Cambridge
 Pierson, Christopher (2004), The Modern State, Routledge, London, second edition
Rasekh, Mohammad(2005-2006), The Iranian Constitutional System in Context, in: Cotran, Eugene and Lau Martin(ed.), Yearbook of Islamic and Middle Eastern Law, vol. 12
Weingast, Barry R, Why Developing Countries Prove So Resistant to the Rule of Law, in: Heckman, James J and Nelson, Robert L and Cabatingan, Lee(2010), Global Perspectives on the Rule of Law (Law, Development and Globalization), routledge, Cavendish, first published